บาลี 11 80

121
คํานํา หนังสือบาลีไวยากรณ เปนหลักสําคัญในการศึกษามคธภาษา ทานจัดเปนหลักสูตร ของเปรียญธรรมตรีอยางหนึ่ง นักศึกษาบาลี ชั้นตน ตองเรียนบาลีไวยากรณใหไดหลักกอน จึงจะเรียนแปลคัมภีร อื่นๆ ตอไปได ผูรูหลักบาลีไวยากรณดี ยอมเบาใจในการแปล คัมภีรตาง เขาใจความไดเร็วและเรียนไดดีกวาผูออนไวยากรณ แตการเรียนนั้น ถาขาดหนังสืออุปกรณแลว แมทองแบบไดแมนยํา ก็เขาใจยาก ทําใหเรียนชา ทั้งเปนการหนักใจของครูสอนไมนอย. กองตํารามหากุฏราชวิทยาลัย ไดคํานึงถึงเหตุนีจึงไดคิดสราง เครื่องอุปกรณบาลีทุก อยางใหครบบริบูรณ เพื่อเปนเครื่องชวย นักศึกษาใหไดรับความสะดวกในการศึกษา และชวยครูผูสอนใหเบา ใจ ไดจัดพิมพเสร็จไปแลวหลายเรื่อง อุปกรณบาลีไวยากรณ ก็เปน เรื่องหนึ่งที่จะตองจัดพิมพขึ้นในเสร็จครบบริบูรณโดยเร็ว ไดขอให พระเปรียญที่ทรงความรูหลายทานชวยรวบรวมและเรียบเรียง เฉพาะ ในเลมนีอธิบายนามกิตก พระมหานาค อุปนาโค . วัดบรม- นิวาส เปนผูเรียบเรียง อธิบายกิริยากิตก พระมหาลัภ ปยทสฺสี / วัดบรมนิวาส เปนผูเรียบเรียง และมอบลิขสิทธิ์ที่เรียบเรียงใน หนังสือเลมนีใหเปนสมบัติของมหามกุฏราชวิทยาลัย ในพระบรม- ราชูถัมภตอไป. กองตํารา ขอแสดงความขอบใจทานผูรวบรวมและเรียบเรียง หนังสือเลมนี้จนเปนผลสําเร็จไวในที่นี้ดวย. กองตํารา มหามกุฏราชวิทยาลัย ๒๕ เมษายน ๒๔๘๑

Upload: rose-banioki

Post on 26-Jan-2017

153 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

คานา หนงสอบาลไวยากรณ เปนหลกสาคญในการศกษามคธภาษา ทานจดเปนหลกสตร ของเปรยญธรรมตรอยางหนง นกศกษาบาล ชนตน ตองเรยนบาลไวยากรณใหไดหลกกอน จงจะเรยนแปลคมภร อนๆ ตอไปได ผรหลกบาลไวยากรณด ยอมเบาใจในการแปล คมภรตาง ๆ เขาใจความไดเรวและเรยนไดดกวาผออนไวยากรณ แตการเรยนนน ถาขาดหนงสออปกรณแลว แมทองแบบไดแมนยา กเขาใจยาก ทาใหเรยนชา ทงเปนการหนกใจของครสอนไมนอย. กองตารามหากฏราชวทยาลย ไดคานงถงเหตน จงไดคดสราง เครองอปกรณบาลทก ๆ อยางใหครบบรบรณ เพอเปนเครองชวย นกศกษาใหไดรบความสะดวกในการศกษา และชวยครผสอนใหเบา ใจ ไดจดพมพเสรจไปแลวหลายเรอง อปกรณบาลไวยากรณ กเปน เรองหนงทจะตองจดพมพขนในเสรจครบบรบรณโดยเรว ไดขอให พระเปรยญททรงความรหลายทานชวยรวบรวมและเรยบเรยง เฉพาะ ในเลมน อธบายนามกตก พระมหานาค อปนาโค ป. ๙ วดบรม- นวาส เปนผเรยบเรยง อธบายกรยากตก พระมหาลภ ปยทสส ป/ ๘ วดบรมนวาส เปนผเรยบเรยง และมอบลขสทธทเรยบเรยงใน หนงสอเลมน ใหเปนสมบตของมหามกฏราชวทยาลย ในพระบรม- ราชถมภตอไป. กองตารา ๆ ขอแสดงความขอบใจทานผรวบรวมและเรยบเรยง หนงสอเลมนจนเปนผลสาเรจไวในทนดวย. กองตารา มหามกฏราชวทยาลย ๒๕ เมษายน ๒๔๘๑

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 1

อธบายนามกตก พระมหานาค อปนาโค ป. ๙ วดบรมนวาส เรยงเรยง คา กตก น เปนชอของศพทททานประกอบปจจยหมหนง ซงเปนเครองกาหนดหมายเนอความ ของนามศพท และกรยาศพทท ตาง ๆ กน. คาวาศพทในทน หมายความถงกรยาศพททเปนมลราก คอธาต เชนเดยวกบธาตในอาขยาต กรยาศพททเปนมลรากคอธาต เหลานนแหละ ทานนามาประกอบกบปจจย ซงจดไวเปนหม ๆ เมอ ปจจยเหลานนเขาประกอบแลว ยอมเปนเครองกาหนดหมายใหทราบ เนอความไดวา ศพททประกอบดวยปจจยเหลานเปนนามศพทและ เปนกรยาศพท อนเปนตาง ๆ กนดวยอานาจปจจยนน ๆ ศพทตาง ๆ ทเปนธาต ซงปจจยในกตกปรงแตงแลว ยอมสาเรจรปเปน ๒ คอ ศพททปจจยอาขยาตปรงแลว ยอมใชเปนกรยาศพทอยางเดยว และ ใชไดเฉพาะเปนกรยาหมายพากยเทานน สวนศพททปจจยกตกปรง แลว ยอมใชเปนนามศพท คอเปนนามนามกได คณนามกได และ ใชเปนกรยาศพท คอเปนกรยาหมายพากยกได เปนกรยาในระหวาง พากยกได.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 2

คาวากตกนมมลเดมมาจาก กร ธาต ในความเรยราย, กระจาย กตตรป กตตสาธนะ วเคราะหวา กตปจจเยน กรตต กตโก (ศพทใด) ยอมเรยราย ดวยปจจยกตก เหตนน (ศพทนน) ชอวากตก. ศพททปจจยปรงแตงเปนนามศพท ศพทตาง ๆ ทปจจยในกตกปรงใหสาเรจรปเปนนามศพทแลว นามศพทนน ๆ ยอมมความหมาย แตกตางกนออกไปตามปจจยท ประกอบนน ๆ ไมตองกลาวถงศพททประกอบดวยปจจยตาง ๆ กน ยอมมความหมายผดแผกแตกตางกนออกไป แมศพทเดยวกน และ ประกอบปจจยตวเดยวกนนนเอง ยงมความหมายแตกตางออกไป ไดหลายอยาง แลวแตความมงหมายของปจจยทประกอบเขากบศพท จะใชความหมายวากระไรไดบาง ในสวนรปทเปนนามศพท ดงททาน ยกศพทวา ทาน ขนมาเปนอทาหรณในแบบนน ศพทนมลเดมมาจาก ทา ธาต ในความให ลง ย ปจจย แลวแปลง ย เปน อน ไดรปเปน ทาน ถาจะใหเปนรปศพทเดม ตองลง ส ปฐมาวภตต นปสกลงค ไดรป ทาน ศพทนแหละอาจแปลไดถง ๔ นย คอ :- ๑. ถาเปนชอของสงของทจะพงสละเปนตนวา ขาว นา เงน ทอง กตองแปลเปนรปกมมสาธนะวา " วตถอนเขาพงให" แยกรปออก ตงวเคราะหวา ทาตพพนต ทาน. [ ย วตถ สงใด เตน อนเขา ] พงให เหตนน [ ต วตถ สงนน ] ชอวา ทาน [ อนเขาพงให ]. เชนสนคาวา ทานวตถ สงของอนเขาพงให. ๒. ถาเปนชอของการให คอเพงถงกรยาอาการของผให แสดง

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 3

ใหเหนวา ผให ๆ ดวยอาการอยางไร เปนตนวาอาการชนชมยนด อาการหยบยกให เชนนตองแปลเปนภาวสาธนะวา " ความให การ ให" แยกรปออกตงวเคราะหวา ทยยเตต ทาน. (เตน อนเขา) ยอให เหตนน ชอวา ทาน. (การให) รปนไมตองมตวประธาน เพราะเปนรปภาววาจก. เชนในคาวา สพพทาน ธมมทาน ชนาต. การใหธรรมยอมชนะการใหทงปวง. ๓. ถาเปนชอของเจตนา คอเพงถงความคดกอน หรอความจง ใจใหทาน หมายความวาเขาใหดวยเจตนาใด เจตนานนไดชอวา เปน เหตใหเขาสละสงของ คอยกเจตนาขนพดเปนตวตง เชนนตองแปล เปนรปกรณสาธนะวา "เจตนาเปนเหตใหแหงชน" แยกรปออก ตงวเคราะหวา เทต เตนาต ทาน. (ชโน ชน) ยอมให ดวย เจตนากรรมนน เหตนน (ต เจตนากมม เจตนากรรมนน ) ชอวา ทาน (เจตนากรรมเปนเหตใหแหงชน). เชนในคาวา ทานเจตนา เจตนาเปนเครองให. ๔. เปนชอของสถานท คอเพงถงท ๆ เขาให มโรง เรอน ศาลา หรอ บาน เปนตน หมายความวา เขาใหในสถานทใด สถานท นนไดชอวา เปนทใหของเขา คอยกสถานทขนพดเปนตวตง เชนน ตองแปลเปนรปอธกรณสาธนะวา "ทเปนทใหแหงชน" แยกรป ออกตงวเคราะหวา เทต เอตถาต ทาน. (ชโน ชน) ยอมใหใน ทนน เหตนน (เอต าน ทนน) ชอวา ทาน(ทเปนทใหแหงชน). เชนในคาวา ทานสาลา โรงเปนทให (โรงทาน)

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 4

ดงตวอยางน เราจะเหนไดแลววา คาวา ทาน คาเดยว อาจ แปลความหมายไดหลายนย ดงแสดงมาฉะน. ศพททปจจยปรงแตงเปนกรยากตก ศพทตาง ๆ ทปจจยในกตกปรงใหสาเรจรปเปนกรยาศพทแลว กรยาศพทนน ๆ กยอมมความหมายแตกตางกนออกไปตามปจจยนนๆ เชนเดยวกบศพททปจจยปรงใหสาเรจรปเปนนามศพท ในสวนกรยา ศพทน ดงททานยกคาวา "ทา" ขนมาเปนอทาหรณ ยอมอาจหมาย ความไปไดตาง ๆ ดวยอานาจปจจย ดงจะแสดงใหเหนตอไป คาวา " ทา " ออกมาจากศพทธาต "กร" ถาใชเปนศพทบอกผทา ก เปนกตตวาจก, บอกสงทเขาทา กเปนกมมวาจก, บอกอาการททา ก เปนภาววาจก (ไมกลาวถงกตตา และ กมม). บอกผใชใหทา กเปน เหตกตตวาจก, บอกสงทเขาใชใหทา กเปนเหตกมมวาจก. ๑. บอกผทาทเปนกตตวาจกนน คอเมอนาปจจยปรงธาตแผนก กตตวาจกมาประกอบเขา เชน อนต หรอ มาน ปจจยเปนตน กไดรป เปนกตตวาจก เชน กร ธาต ลง อนต ปจจย ไดรปเปน กโรนโต, กโรนตา, กโรนต. แปลวา "ทาอย เมอทา " ตามรปลงคของตว ประธาน เมอตองการจะแตงใหเปนประโยคตามในแบบ กตองหาตว กตตาผทา ในทนบงถงนายชาง กตองใชศพทวา "วฑฒก" ตว กรรมบงถงเรอน กตองใหคาวา " ฆร" ตวคณนามทเพมเขามาแสดง ถงอาการทนายชางทา คอ งามจรง กใชคาวา "อตวยโสภ" ซง แสดงความวเศษของการกระทาวา ทาไดงามจรง ทานเรยกวากรยา-

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 5

วเสสนะ เมอประกอบใหเปนประโยคกตองวา วฑฒก อตวยโสภ ฆร กโรนโต นายชาง ทาอย ซงเรอน งามจรง นเปนรปกตตวาจก เพราะยกผทาขนเปนประธาน คอบอกผทานนเอง. ๒. บอกสงทเขาทา เปนกมมวาจก เมอจะใหเปนรปน กนา ปจจยทปรงกรยาศพทใหเปนกมมวาจามาประกอบ เชน ต อนย ตพพ ปจจยเปนตน เชน กร ธาต นา ต ปจจย มาประกอบกไดรปเปน กโต, กตา, กต. ตามรปลงคของนามศพททเปนประธานในประโยค ในทนยกคาวา "เรอนนนายชางทางามจรง" ขนเปนอทาหรณ ถา จะประกอบใหเปนประโยคกตองวา อท ฆร วฑฒกยา อตวยโสภ กต. เรอนน อนนายชาง ทาแลว งามจรง นเปนรปกมมวาจก เพราะ ยกคาวา " ฆร" (เรอน) ขนเปนประธาน คอบอกสงทเขาทานนเอง. ๓. บอกแตอาการททา ไมยกกตตา (ผทา) ซงเปนตวประธาน และกรรม (ผถกทา) ขนพด กลาวขนมาลอย ๆ เมอจะใหเปนรปน กนาปจจยทปรงกรยาศพทใหเปนภาววาจก ม ตพพ ปจจยเปนตนมา ประกอบ เชน ภ ธาต นา ตพพ ปจจยมาประกอบ กไดรปเปน ภวตพพ (พฤทธ อ ท ภ เปน โอ แลวเอาเปน อว ลง อ อาคม ภาววาจกนใชเปนรปนปสกลงคเสมอไป ) ประกอบใหเปนประโยคเชน การเณเนตถ (การเณน+เอตถ) ภวตพพ. อนเหต ในสงนน พงม. ในทน การทมไดยก กร ธาตเปนตวอยาง กเพราะ กร ธาต เปนธาตมกรรมจะใชในภาววาจกไมเหมาะ จงไดยกเอา ภ ธาตซงเปน ธาตไมมกรรมขนมาเปนอทาหรณแทน.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 6

๔. บอกผใชใหเขาทา เปนเหตกตตวาจก เมอจะใหเปนรปน กตองนาปจจยทใชในเหตกตตวาจกมาประกอบ เชน อนต ปจจย เปนตน เมอนามาประกอบกบ กร ธาตกจะไดรปเปน การาเปนโต, การาเปนตา, การาเปนต.(ยม ณาเป ปจจยในอาขยาตมาใชดวย) ตามลงคของตวประธาน ประกอบเปนประโยควา วฑฒก ปรเส อม ฆร การาเปนโต. นายชาง ยงบรษทงหลาย ใหทาอย ซงเรอนน. ๕. บอกสงทเขาใชใหคนอนทา เปนเหตกมมวาจก เมอจะให เปนรปน กตองนาปจจยทใชในเหตกมมวาจกมาประกอบ เชน มาน ปจจยเปนตน ปจจยนเมอนามาประกอบกบ กร ธาต กจะไดรปเปน การาปยมาโน, การาปยมานา, การาปยมาน. (ยม ณาเป และ ย ปจจย อ อาคมในอาขยาตมาใชดวย) ตามลงคของตวประธาน ประกอบ ใหเปนประโยควา อท ฆร วฑฒกนา ปรเสห การาปยามาน. เรอนน อนนายชาง ยงบรษทงหลาย ใหทาอย. ดงตวอยางทแสดงมาน เราจะเหนไดแลว กร ธาตตวเดยว เมอนาปจจยในฝายกรยากตกมาประกอบแลว อาจหมายเนอความไดเปน อเนก ตามปจจยทนามาประกอบนน ๆ แมปจจยตวเดยวกนนนเอง กยงอาจแปลงเนอความไดมากเชนเดยวกน แลวแตปจจยนน ๆ จะ ใชหมายวาจกอะไรไดบาง. กตก ๒ อยาง กตกเมอสาเรจรปแลว เปนนามศพทอยาง ๑ เปนกรยาศพท

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 7

อยาง ๑ คาวา นามศพทนนหมายความกวาง อาจหมายถงนามศพท ทเปนนามนามทงหมดซงเปนนามโดยกาเนดกได, นามศพททปรงขน จากธาตและใชเปนบทนามกได, คณนามโดยกาเนด และคณนามท ปรงขนจากธาตกได, และสพพนามดวยกได. คาวา กรยาศพท กเชน เดยวกน อาจหมายถงศพททกลาวกรยาทงสนเชนกรยาอาขยาตกได, หมายถงกรยาทใชในกตกกได, ฉะนนเพอจากดความใหสนและแคบ เขา เพอใหหมายความเฉพาะในเรองกตก คาวา นามศพทในทน ทาน หมายเฉพาะนามศพททสาเรจรปมาจากธาตอยางเดยว ไมใชนาม- ศพทโดยกาเนด และนามศพทในกตกนเปนไดเฉพาะนามนามอยาง ๑ คณนามอยาง ๑ เทานน รวมเรยกชอวา "นามกตก" หมายถงกตก ทใชเปนนาม และคาวา กรยาศพท กหมายเฉพาะกรยาทใชประกอบ ปจจยในกตกอยางเดยวเทานน ไมหมายถงกรยาอาขยาตดวย รวม เรยกชอวา "กรยากตก" หมายความวา กตกทใชเปนกรยา. ธาตกตก ในกตกทง ๒ น คอ ทงนามกตกและกรยากตก ลวนมธาตเปนท ตง คอสาเรจมาจากธาตทงสน แตธาตใชอยางเดยวกบอาขยาต หาแปลกกนไม จะตางรปกนกในเมอใชเครองปรงตางฝายเขาประกอบ เทานน คอถาใชเครองปรงฝายอาขยาต ธาตนนเมอสาเรจรปกกลาย เปนอาขยาตไป แตถาใชเครองปรงฝายกตก ธาตนนกมรปสาเรจ เปนกตกไปเทานน เพราะฉะนน ธาตเปนตวกลาง อาจปรงเปน

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 8

อาขยาตกได กตกกได เชน ภช, กร ธาต ถาเปนอาขยาตกเปน ภชต, กโรต. เปนนามกตกกเปน โภชน, โภชโก, กรณ, การโก, เปนกรยากตกเปน ภชนโต, ภชตวา, ภตโต, กโรนโต, กตวา, กโต. เปนตน. อนง บางคราวกใชนามศพทมาปรงเปนกรยากตกกไดเชนเดยว กบอาขยาต เชน :- อาขยาต กรยากตก ศพทนามนามวา ปพพ (ภเขา) ปพพตายต ปพพตายนโต ศพทคณนามวา จร (นาม, ชกชา) จรายต จรายนโต ฉะนน จงรวมความวา อาขยาต ใชธาตและนามศพทเปนตวตง สาหรบปรงไดฉนใด กตกกใชไดฉนนน แตตองยมปจจยในอาขยาต มาลงดวยในทบางแหง เชน อาย, อย ปจจยในอทาหรณนเปนตน. นามกตก คาวา นามกตก ในทน ทานหมายถงกตกทใชเปนนาม และ คาวา นาม กหมายเฉพาะถงศพทธาตทนามาประกอบปจจยในกตกน เมอสาเรจรปแลวใชได ๒ อยาง คอ ใชเปนนามนาม ๑ คณนาม ๑ มไดหมายถงศพททเปนนามนามและคณนามโดยกาเนด เชน รกข (ตนไม) จม (เสนา) ทกข (ขยน) นล (เขยว) เปนตน. กตกท สาเรจรปเปนนามนาม หมายถงธาตคอกรยาศพททเปนมลรากซงนา มาประกอบปจจยในนามกตกแลว ใชไดตามลาพงตวเอง ไมตองหา

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 9

บทอนมาเปนประธาน กลาวอยางงายอน ใชกรยาเปนนามนนเอง เชน กรณ (ความทา) าน (ความยน) นสชชา (ความนง) เปนตน. สวนกตกทสาเรจรปเปนคณนาม จะใชตามลาพงตวเองไมได อยางเดยวกบคณนามโดยกาเนดเหมอนกน ตองอาศยมตวนามอน เปนตวประธาน เชน การโก (ผทา) ปาปการ (ผทาซงบาปโดยปกต) อนสาสโก (ผตามสอน) เปนตน. ศพทเหลาน ลวนตองมนามนาม บทอนเปนประธานสน เชน ชโน (ชน) ปคคโล (บคคล) เปนตน จะยกขนแปลลอย ๆ หาไดไม. ในนามกกตนทานจดเปนสาธนะ และ สาธนะนน ลวนหมายรดวยปจจย เพอใหมเนอความแปลกกน ดง จะไดอธบายตอไป. สาธนะ คาวา สาธนะ น ทานแปลวา "ศพทททานใหเสรจมาแตรป วเคราะห" หมายความวา รปสาเรจมาจากการตงวเคราะห คา วา วเคราะห กหมายความวา การแยกหรอกระจายศพทออกใหเหน สวนตาง ๆ ของศพททเปนสาธนะ เชนศพทวา คต (ภมเปนทไป) ยอมสาเรจมาจากรปวเคราะหวา " คจฉาต เอตถา-ต" เพราะฉะนน คต จงเปนตวสาธนะ และคจฉนต เอตถา-ต เปนรปวเคราะห เมอจะ เรยงใหเตมทงรปวเคราะหและสาธนะกตองวา คจฉนต เอตถา-ต คต ในรปวเคราะหนนเอง ยอมเปนเครองสองใหทราบสาธนะไปในตว เชน ในทน คาวา เอตถ (ในภมนน) เปนสตตมวภตต บงถงสถานท ก

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 10

สองใหทราบวารปทสาเรจไปจากคาน ตองเปนอธกรณสาธนะ เพราะ สาธนะน ทานบญญตใหใชคาวา "เอตถ" ในเวลาตงรปวเคราะห สวนกรยาทอยขางหนานนแสดงถงรป ในทน คจฉนต เปนกตตวาจก จงตองเปนกตตรป ฉะนนจงรวมความวา คต เปนกตตรป อธกรณ- สาธน. สาธนะนนทานแบงไว ๗ อยาง คอ :- ๑. กตตสาธนะ ๒. กมมสาธนะ ๓. ภาวสาธนะ ๔. กรณสาธนะ ๕. สมปทานสาธนะ ๖. อปาทานสาธนะ ๗. อธกรณสาธนะ และในสาธนะเหลาน ทานยงจดรปวเคราะหไวประจาอก ๓ คอ :- กตตรป ๑ กมมรป ๑ ภาวรป ๑. กตตสาธนะ สาธนะน เปนชอของผทา คอผประกอบกรยานน ไดแกผใดเปน ผทา กเปนชอของผนน กลาวอยางงายกคอเปนชอของคนหรอสตว เชน อ. วา กมภกาโร (ผทาซงหมอ). ทายโก (ผให), โอวาทโก (ผกลาวสอน), สาวโก (ผฟง), เหลานเปนกตตสาธนะทงนน เพราะ ลนเปนชอของผทา คอตองม ชน หรอ บคคล เปนตนเปนเจาของผ

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 11

ทากากบอยดวย เวลาแปลจะขาดเสยมได เชน กมภกาโร เวลาแยก ตงวเคราะหกจะตองตงวา กมภ กโรต-ต กมภกาโร แปลวา (โย ชโน ชนใด) ยอมทา ซงหมอ เหตนน (โส ชโน ชนนน ) ชอวา กมภกาโร (ผทาซงหมอ). สาหรบกตตสาธนะเวลาตงวเคราะห กรยา จะตองเปนกตตวาจกเสมอ, วธแปลกตตสาธนะ ทานใหแปลได ๒ นย คอ "ผ-" ถาลงในอรรถคอตสสละ แปลวา "ผ...โดยปกต" คาวา "ตสสละ " ในทน หมายความวา สงทบคคลทาเปนปกต คอบคคลทาสงใดเปนปกต สาธนะนกลาวถงการทาทเปนปกตของ บคคลนนดวย เชน อ. วา ธมมจาร (ผประพฤตซงธรรมโดยปกต) เวลาตงวเคราะหจะตองเตมคาวา "สเลน" เขามาดวยวา ธมม จรต สเลนา-ต ธมมจาร แปลวา (โย ชโน ชนใด) ยอมประพฤต ซงธรรม โดยปกต เหตนน (โส ชโน ชนนน ) ชอวา ธมมจาร (ผประพฤตซงธรรมโดยปกต). อกอยางหนง ในสาธนะนทานเพม สมาสรป ตสสลสาธนะ เขามาอก ทเรยกเชนนน กเพราะสาธนะนกลาวถงความทาเปนปกต ของบคคล เวลาตงวเคราะหมรปวเคราะหคลายสมาส เวลาแปลทาน ใหแปลวา "ผม-" เชน อ. ธมมจาร นน ถาตงวเคราะหเปน สมาสรป ตสสลสาธนะ กตองตงวา ธมม จรต สลมสสา-ต [ สล+อสส+อต] ธมมจาร. การประพฤต ซงธรรม เปนปกต ของชนนน เหตนน (ชนนน) ชอวา ธมมาจาร (ผมการประพฤตซงธรรมเปนปกต) กรยา ในรปน ตองประกอบดวย ต ปจจยเสมอ.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 12

กมมสาธนะ สาธนะน เปนชอของสงทถกทา คอสงใดถกเขาทา กเปนชอ ของสงนน กลาวอยางงายกคอเปนชอของสงใดสงหนงทมผทาขน ใน สาธนะนกลาวถงสงทสาเรจขนโดยอาการ ๒ อยางคอ ตามธรรมชาต อยาง ๑ บคคลทาขนอยาง ๑ ทสาเรจตามธรรมชาตนน คอมไดมใคร เปนผทาขน เชน อ. วา ปโย (เปนทรก) กหมายถงวาใครคนใด คนหนงถกอกคนหนงรก เชน บตรธดาถกมารดาบดารก หรอมารดา บดาถกบตรธดารก ฉะนนบตรธดาจงไดชอวาเปนทรกของมารดาบดา หรอมารดาบดาไดชอวาเปนทรกของบตรธดา. รโส (วสยทเปนทมา ยนด) กเชนเดยวกน, วสยในทนหมายถงอารมณ. คาวา ปโย เปน ปย ธาต ลง อ ปจจย แยกรปออกตงวเคราะหวา (ปตา) ปเยต ตน-ต [ ต+อต] ปโย (ปตโต). (บดา) ยอมรก ซงบตรนน เหตนน (บตรนน) ชอวา ปโย เปนทรกของ (บดา). อก อ. หนง คอ รโส เปน รส ธาต ลง อ ปจจย ตง ว. วา (ชโน) รสต ตน-ต รโส (วสโย). (ชน) ยอมยนด ซงวสยนน เหตนน (วสยนน) ชอวา รโส เปนทยนด (ของชน). ทง ๒ อ. น เปนกตตรป กมมสาธนะ คอตวสาธนะเปนกรรม สวนรปตงวเคราะห เปนกตตวาจก ทานบญญตใหแปลวา "เปนท-" สวนกรรมทสาเรจขนโดยถกบคคลทานน เชน อ. วา กจจ (กรรมอนเขาพงทา), ทาน (สงของอนเขาพงให), คาวา กจจ เปน

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 13

กร ธาต ลง รจจ ปจจย แยกรปออกตง ว.วา กาตพพน-ต [ กาตพพ+อต] กจจ ( ย กมม กรรมใด ) (เตน อนเขา) พงทา เหตนน ( ต กมม กรรมนน) ชอวา กจจ (อนเขาพงทา). อก อ. หนงวา ทาน เปน ทา ธาต ลง ย ปจจย แลวแปลง เปน อน แยกรปออกตง ว. วา ทาตพพน-ต ทาน. (ย วตถ สงของ ใด) (เตน อนเขา) พงให เหตนน (ต วตถ สงของนน) ชอวา ทาน (อนเขาพงให) ทง ๒ อ. น เปนกมมรป กมมสาธนะ ลงรอยกน คอรปวเคราะหกเปนกมมวาจก และสาธนะกเปนกมมสาธนะ ทาน บญญตใหแปลวา "อนเขา-" ภาวสาธนะ สาธนะน กลาวถงอาการคอความมความเปนเทานน ไมกลาว ถง กตตา (ผทา) หรอ กมม (ผถกทา) กรยาอาการเหลานนก เกดมาจากความทาของนามนามนนเอง กลาวอยางงาย กคอ กลาวถง เฉพาะกรยาอาการมการ ยน เดน นง นอน เปนตน ทปรากฏมา จากนามนาม ไมกลาวผทา หรอผถกทา เชน อ. วา คมน (ความ ไป), าน (ความยน), นสชชา (ความนง). สยน (ความนอน) คาวา คมน เปน คม ธาต ลง ย ปจจย แลวแปลงเปน อน แยกรป ออกตง ว. วา คจฉยเต-ต คมน (ตน อนเขา) ยอมไป เหตนน ชอวา ความไป. าน เปน า ธาต ลง ย ปจจย แลวแปลงเปน อน แยก

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 14

รปออกตง ว. วา ตฏยเต-ต าน, (เตน อนเขา) ยอมยน เหตนน ชอวา ความยน. นสชชา เปน น บทหนา สท ธาต ในความจม ลง ณย ปจจย ลบ ณ แหง ณย เสยแลวแปลงทสดธาตคอ ท กบ ย เปน ชช เปน รปอตถลงค แยกรปออกตง ว. วา นสทยเต-ต นสชชา, (เตน อน เขา) ยอมนง เหตนน ชอวา ความนง. สยน เปน ส ธาต ลง ย ปจจย แลวแปลง ย เปน อน พฤทธ อ ท ส เปน เอ แลวเอาเปน อย แยกรปออกตง ว. วา สยเต-ต สยน (เตน อนเขา) ยอมนอน เหตนน ชอวา ความนอน. สาหรบรปวเคราะหในภาวสาธนะน ตงได ๓ วธ คอ :- ใชประกอบเปนกรยาอาขยาต เปนรปภาววาจก ๑ ใชปรกอบเปนนามกตก เปนรปภาวสาธนะ ๑ ใชประกอบเปนกรยากตก เปนรปภาววาจก ๑ สาหรบรปวเคราะห ทเปนกรยาอาขยาต พงดตวอยางขางตน สวนรปวเคราะหทใชประกอบเปนนามกตก มกใชคงรปตามเดม เชน คมน ตง ว. วา คมน คมน. ความไป ชอวา คมน (ความไป). าน ตง ว. วา าน าน. ความยน ชอวา าน (ความยน). นสชชา ตง ว. วา นสชชา นสชชา. ความนง ชอวา นสชชา (ความนง) หรอจะใหประกอบ ย ปจจย ตง ว. วา นสทน นสชชา ดงนกได แลวแตจะเหนควร.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 15

สยน ตง ว. วา สยน สยน. ความนอน ชอวา สยน (ความนอน). รปวเคราะหทใชเปนกรยากตก กใชประกอบปจจยทเปนภาว- วาจก เชน คมน ประกอบ ตพพ ตง ว. วา คนคพพน-ต คมน. (เตน อนเขา) พงไป เหตนน ชอวา คมน (ความไป). าน ตง ว. วา าตพพน-ต าน (เตน อนเขา) พงยน เหตนน ชอวา าน (ความยน). สยน ตง ว. วา นสทตพพน-ต นสชชา-(เตน อนเขา) พงนง เหตนน ชอวา นสชชา (ความนง). สยน ตง ว. วา สยตพพน-ต สยน (เตน อนเขา) พงนอน เหตนน ชอวา สยน (ความนอน). รปวเคราะหทใชกรยากตกนน มกใชประกอบกบ ตพพ ปจจยเปน พน รปอนไมมใช. ในสาธนะนรปและสาธนะลงเปนอนเดยวกน คอ รปวเคราะหกบสาธนะตางกเปนภาววาจก ทานบญญตใหแปลวา "ความ"กได "การ" กได (เตน อนเขา) ทเตมมาในรปวเคราะห ทเปนกรยาอาขยาตและกรยากตกในเวลาแปลนน เพอใหถกตองและ ครบตามรปประโยค เพราะกรยาภาววาจกจะขาด กตตา ทเปนตตยา- วภตต ซงแปลวา "อน" หาไดไม. กรณสาธานะ สาธนะน หมายถงสงทเปนเครองมอใหสาเรจทาของบคคล คาผทา ๆ ดวยสงใด ยกสงนนขนกลาว เชน ผกดวยเชอก ประหาร

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 16

ดวยดาบ หรอไชดวยสวานเปนตน คาวา เชอก ดาบ และ สวาน เปนเครองมอใหบคคลทากจมการผกเปนตนสาเรจ เพราะเหตนน จง ชอวากรณะ เพราะเปนเครองมอยงการทาของบคคลใหสาเรจ ดง อ. วา พนธน (วตถเปนเครองผก) , ปหรณ (วตถเปนเครองประหาร), วชฌน (วตถเปนเครองไช) เปนตน ลวนเปนกรณสาธนะ. พนธน เปน พนธ ธาต ลง ย ปจจยแลว แปลงเปน อน แยก รปออกตง ว. วา พนธต เตนา-ต พนธน (ชโน ชน) ยอมผก ดวยวตถนน เหตนน (ต วตถ วตถนน) ชอวา พนธน (เปน เครองผกแหงชน). ปหรณ เปน ป บทหนา หร ธาต ในความนาไป ลง ย ปจจย แลวแปลงเปน อณ (เพราะเปนธาตม ณ เปนทสด จงมไดแปลเปน อน) แยกรปออกตง ว. วา ปหรต เตนา-ต ปหรณ. (ชโน ชน) ยอมประหาร ดวยวตถนน เหตนน (ต วตถ วตถนน) ชอวา ปหรณ (เปนเครองประหารแหงชน). วชฌน เปน วธ ธาต ในความแทง ลง ย ปจจย แลวแปลง เปน อน แตธาตตวนยงลง ย ปจจยในอาขยาตตดมาดวย คอเมอลง ย ปจจยแลวแปลง ย กบ ธ ทสดธาตเปน ชฌ แลวลง ย ปจจยใน นามกตกซาอก จงไดรปเปนเชนนน แยกรปออกตง ว. วา วชฌต เตนา-ต วชฌน. (ชโน ชน) ยอมไช ดวยวตถนน เหตนน (ต วตถ วตถนน) ชอวา วชฌน (เปนเครองไชแหงชน).

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 17

รปวเคราะหทแสดงมาเหลาน กรยาเปนกตตวาจก จงเรยกวา กตตรป กรณสาธนะ เมอสาเรจเปนสาธนะแลวแปลวา "เปน เครอง-" หรอ "เปนเหต-" แตในสาธนะนยงเปนไดรปหนง คอ กมมรป กรยาตอง ประกอบใหเปนกมมวาจก ดงตวอยางตอไปน :- พนธน ตง พนธ ธาต แลวลง ย ปจจย อ อาคม สาหรบ กมมวาจกในอาขยาต ตง ว. วา พนธยต เตนา-ต พนธน. (ชโน ชน) (เตน อนเขา) ยอมผก ดวยวตถนน เหตนน (ต วตถ วตถนน) ชอวา พนธน (เปนเครองอนเขาผก). ปหรณ ตง ป บทหนา หร ธาต ลงเครองปรงกมมวาจก ตง ว. วา ปหรยต เตนา-ต ปหรณ. [ ชโน ชน ] [ เตน อนเขา ] ยอมประหาร ดวยวตถนน เหตนน [ ต วตถ วตถนน ] ชอวา ปหรณ [ เปนเครองอนเขาประหาร ]. วชฌน ตง วธ ธาต ลง ย ปจจยในหมวด ทว ธาต ไดรปเปน วชฌ แลวลงเครองปรงกมมวาจก ตง ว. วา วชฌยต เตนา-ต วชฌน [ชโน ชน ] [ เตน อนเขา ] ยอมไข ดวยวตถนน เหตนน [ ต วตถ วตถนน ] ชอวา วชฌน [ เปนเครองอนเขาไช ]. รปวเคราะหดงทแสดงมาเหลาน กรยาเปนกมมวาจก จงเรยก วา กมมรป กรณสาธนะ เมอสาเรจเปนสาธนะแลว ทานบญญตให แปลวา "เปนเครองอนเขา -" หรอ " เปนเหตอนเขา-" พงสงเกตในสาธนะน จาตองมคาวา "เตน" ซงเปนตตยา-

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 18

วภตต แปลวา "ดวย" ตดอยขางทายของกรยาเสมอ ทงใน กตตรป และกมมรป เพอเปนเครองแสดงรปของสาธนะ จะขาดเสยหาไดไม. สมปทานสาธนะ สาธนะนกลาวถงผรบ ผรบนจะเปนบคคล สตว หรอสงของ กได คอผทาหยบยกสงของใหแกผใด หรอแกสงใด กกลาวถงผนน หรอสงนน เชนคาวา ใหทานแกยาจก, ยาจก จดวาเปนผรบ คอผท เขาให สาธนะทกลาวถงผรบเชนนแหละ เรยกวา สมปทานสาธนะ เชน อ. วา สมปทาน [วตถเปนทมอบให] ศพทนมลเดมมาจาก ส+ป บทหนา ทา ธาตในความให ลง ย ปจจย แลวแปลงเปน อน และแปลงนคคหตท ส เปน ม ในทนเปนชอของผรบ จงเปน สมปทานสาธนะ สวนรปอาจเปนไดทงกตตรป และ กมมรป. กตตรป สมปทานสาธนะ ตง ว. วา สมปเทต เอตสสา-ต สมปทาน. [ ชโน ชน ] ยอมมอบให แกวตถนน เหตนน [ เอต วตถ วตถนน ] ชอวา สมปทาน. [ เปนทมอบใหแหงชน ]. ทเปนกมมรป สมปทานสาธนะ แปลกแตเปลยนกรยาเปน กมมวาจก ตง ว. วา สมปทยเต เอตสสา- ต สมปทาน [ สกกาโร สกการะ ] [ เตน อนเขา] ยอมมอบให แกวตถนน เหตนน [ เอต วตถ วตถนน ] ชอ สมปทาน [ เปนทอนเขามอบให ]. อทาหรณเหลานสาเรจรปเปนนปสกลงค เพราะหมายถงวตถเปน ผรบมเจดยเปนตน ถาผรบเปนปลงค กตองเปลยนบททงปวงเปนรป

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 19

ปลงค เปน สมปทาโน เชน ภกข (ภกษ) หรอ ยาจโก (ยาจก) เปนตน สวนรปวเคราะหคงตามรปเดม สาธนะน ถาเปนกตตรป ทานบญญตใหแปลวา "เปนท-" ถาเปนกมมรปแปลวา "เปนท อนเขา-" และพงสงเกตในสาธนะนจะตองมสพพนามคอ "เอตสส" ซงมรปเปนจตตถวภตต ทแปลวา "แก" ตามหลงกรยาในรป วเคราะหเสมอไป ซงจะขาดเสยมได. อปาทานสาธนะ สาธนะนเปนสาธนะทกลาวถงสงทปราศจากไป คอผทาปราศจาก สงใดไป กลาวถงสงนน เชนคาวาไปจากบานสวด หรอไปจากวด สบาน คาวา จากบาย หรอจากวด หมายถงสงทเขาปราศจากไป สาธนะทกลาวถงสงทเขาปราศไปเชนนแหละ เรยกวา อปาทานสาธนะ เชน อ. ในแบบวา ปภสสโร (แดนซานออกแหงรศม) หมายถงกาย ของเทวดาจาพวกหนง ซงมรศมซานออก, ปภโว (แดนเกดกอน) หมายถงนาตก ซงเปนตนเดมของแมนา คอ แมนายอมเกดจากนาตก นน ภโม (แดนกลว) หมายถงยกษ ซงเปนแดนใหเกดความกลว ของมนษยผเหน. ปภสสโร มลเดมมาจาก ปภา (รศม) บทหนา สร ธาตในความ ซาน อ ปจจย ลบ อา ท ปภา เสย แลวซอน ส เพราะม ส อยหลง แยกรปออกตง ว. วา ปภา สรต เอตสมา-ต ปภสสโร (เทวกาโย) รศมยอมซานออก จากกายแหงเทวดานน เหตนน (เอโส เทวกาโย)

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 20

กายแหเทวดานน) ชอ ปภสสโร (เปนแดนซานออกแหงรศม). ปภโว มลเดมมาจาก ป บทหนา ภ ธาต อ ปจจย พฤทธ อ ท ภ เปน โอ แลวเอาเปน อว และ ป บทหนาตวนน ศพทเตมรป คอ ปม (กอน) ทานลบอกษรสองตวหลงเสยเหลอไวแต ป ในเมอ สาเรจรปเปนสาธนะแลวแยกรปออกตง ว. วา ปม ภวต เอตสมา-ต ปภโว (ปเทโส). (นท แมนา) ยอมเกดมกอน แตประเทศนน เหตนน (เอโส ปเทโส ประเทศนน) ชอวา ปภโว (เปนคน เกดกอนแหงแมนา). ภโม มลเดมมาจาก ภ ธาต ในความกลว ลง ม ปจจย แยก รปออกตง ว. วา ภายต เอตสมา-ต ภโม (ยกโข). ชโน (ชน) ยอมกลว แตยกษนน เหตนน (เอโส ยกโข ยกษนน) ชอวา ภโม (เปนแดนกลวแหงชน). สาธนะน เปนกตตรปอยางเดยว เมอสาเรจเปนสาธนะแลว ทานบญญตใหแปลวา "เปนแดน-" และพงสงเกตในสาธนะนตอง ม ต หรอ เอต สพพนาม ซงประกอบดวยปญจมวภตต แปลวา แต, จาก ตามหลงกรยา และตอสนธกบ อต ศพท ในเวลาแยกรปออก ตงวเคราะหเสมอไป จะขาดเสยมได. อธกรณสาธนะ สาธนะนหมายความวา สาธนะทกลาวถงสถานทเปนททาการคอ บคคลทาการในสถานทใด สาธนะนกลาวถงสถานทนน เชน โรงเรยน

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 21

เปนสถานทเลาเรยนวชาความร หรอโรงงานเปนสถานททาวายเปนตน กลาวสนกคอ ยกสถานทนนขนกลาว เชน อ. วา าน (ทตง, ทยน), อาสน (ทนง), สยน (ทนอน). าน มลเดมมาจาก า ธาต ในความยน ลง ย ปจจย แลว แปลงเปน อน แยกรปออกตง ว. วา ตฏต เอตถา-ต าน (ชโน ชน) ยอมยน ในทนน เหตนน (เอต าน ทนน) ชอวา าน (เปนทยนแหงชน). อาสน มลเดมมาจาก อาส ธาตในความนง ลง ย ปจจย แลว แปลงเปน อน แยกรปออกตง ว. วา อาสต เอตถาต-อาสน (ชโน ชน) ยอมนง ในทนน เหตนน (เอต าน ทนน) ชอวา อาสน (เปนทนงแหงชน). สยน มลเดมมาจาก ส ธาตในความนอน แปลง อ ท ส เปน เอ แลวเอาเปน อย ลง ย ปจจย แลวแปลงเปน อน แยกรปออก ตง ว. วา สยต เอตถา-ต สยน (ชโน ชน) ยอมนอน ในทนน เหตนน (เอต าน ทนน) ชอวา สยน (เปนทนอนแหงชน). รปวเคราะหเหลานนเปนกตตรป เพราะใชกรยาเปนกตตวาจก ถาตองการใหเปนกมมรป กตองแปลงกรยาใหเปนกมมวาจก แตศพท ทง ๓ นเปนอกมมธาต (ธาตไมมกรรม) ถงจะตงรปวเคราะหเปน กมมรปกไมเหมาะ. ในสาธนะนทเปนกมมรป ทานบญญตใหแปลวา "เปนท-" ถาเปนกมมรปแปลวา " เปนทอนเขา-"

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 22

วเคราะหแหงสาธนะ รปวเคราะหแหงสาธนะน หมายความวา ตวทแยกออกตง วเคราะห ซงเปนตนเหตใหสาเรจรปเปนสาธนะ ๆ ทจะสาเรจเปน รปขนได กตองอาศยรปวเคราะห เชน ทายโก (ผให) เปนสาธนะ กอนทจะสาเรจรปเปนเชนนน ตองมาจากรปวเคราะห เทต+ต ฉะนน เทต-ต จงเปนรปวเคราะห ทายโก เปนตวสาธนะ. กรปวเคราะหนน มอย ๓ รป คอ กตตรป ๑ กมมรป ๑ ภาวรป ๑ ทเรยกชอเชนน กดวยอานาจวาจกในอาขยาต เพราะการ ตงวเคราะหตองใชวาจกทงนน และวาจกโดยมากกมกใชในอาขยาต ในกรยากตกกมใชบาง แตเปนสวนนอย บางคราวกใชนามกตกนนเอง กม ทกลาวนมเฉพาะกมมรปและภาวรปเทานน สวนกตตรปใช กรยาอาขยาตโดยสวนเดยว. รปวเคราะหนเมอจกตามวาจกยอมได ดงนคอ :- รปวเคราะหทเปนกตตวาจกและเหตกตตวาจก จดเปน กตตรป ๑ รปวเคราะหทเปนภาววาจกและเหตกมมวาจา จดเปน กมมรป ๑ รปวเคราะหเปนภาววาจก จดเปนภาวรป ๑. วธปรงรปวเคราะห เปนธรรมดาของการตงวเคราะห กอนอนเมอเหนศพทแลวจะ ตองแยกรปวา เปนธาตอะไร มกรรมหรอไม ถาเปนสกมมธาต กใช ไดเฉพาะกตตรป กมมรป, ถาเปนอกมมธาต กใชไดเฉพาะกตตรป ภาวรป, เมอเราคนตวธาตไดแลว กนาธาตตวนนมาปรงดวยเครอง

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 23

ปรงอาขยาต คอ วภตต วาจก และปจจย ถาจะตองการเปนกตตรป กตองใชเครองปรงของกตตวาจก หรอเหตกตตวาจก, กมมรปกใช เครองปรงของกมมวาจก หรอเหตกมมวาจก, ภาวรปกใชเครองปรง ของภาววาจก, เชนเหนศพทวา สกขโก (ผศกษา) ถาคนดธาตกจะเหน วาเปน สกข ธาต และเปนกตตรป กตตสาธนะ เพราะบงผทาเอง ฉะนน เวลาตงวเคราะหกตองตงเปนกตตวาจก ไดรปเปน สกขต แลวเตม อต (เพราะเหตนน) มาตอเขาสนธกบ สกขต ไดรปเปน สกขต-ต บทแปลงซงเปนตวสาธนะกคอ สกขโก สวนรปวเคราะหอน กพงสงเกต ตามนยทไดอธบายมาแลวในสาธนะนน ๆ เถด แตมขอแปลกอกอยาง หนง คอ สาหรบรปวเคราะห ทเปนเหตกตตวาจก ซงทานรวมเขากบ กตตวาจกเรยงวากตตรปนน มทใชบางหาง ๆ ตองสงเกตตามคาแปล จงจะรได เชนศพทวา อาตาโป (ความเพยรซงยงกเลสใหรอนทว) หตถมารโก (นายพรานผยงชางใหตาย) เปนตน ตามคาแปลกบงวา เปนรปเหตกตตวาจก เพราะมคาวา "ยง" ซงหมายถงตวการต (ตวทถกใชใหทา) บงปรากฏอย ฉะนนเวลาจะตงวเคราะห ตองนา ธาตไปปรงใหเปนเหตกตตวาจก เชน อาตาโป เปน อา บทหนา ตป ธาต นาไปประกอบเปนเหตกตตวาจก ไดรปเปน อาตาเปต (ยง-ใหรอนทว) ตงเปนรป ว. วา อาตาเปต-ต อาตาโป (วายาโม ความเพยร) (กเลส ยงกเลส) ยอมใหรอนทว เหตนน (โส วายาโม ความเพยรนน) ชอวา อาตาโป (ยงกเลสใหรอนทว).

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 24

หตถมารโก เปน หตถ (ชาง) บทหนา มร ธาต ประกอบเปน เหตกตตวาจก ไดรปเปน มาเรต (ยง....ใหตาย) ตงเปนรป ว. วา หตถ มาเรต-ต หตถมารโก (ลททโก นายพราน) ยงชาง ยอม ใหตาย เหตนน (โส ลททโก นายพรานนน ) ชอวา หตถมารโก (ผยงชางใหตาย) หมายความวา ผฆาชาง, ในทนทานไดตดตวการต คอ หตถ ออก แตยงคงไว. สวนรปวเคราะหทเปนเหตกมมวาจานน ยงไมปรากฏวามทใช. ปจจยแหงนามกตก ในนามกตกกมปจจยสาหรบลงทธาตเชนเดยวกบอาขยาตเหมอน กน แตในนามกตกนเมอลงทธาตแลว ยอมปรงธาตใหเปนนามศพท คอ นามนาม ๑ คณนาม ๑ ทานจดไวเปน ๓ พวก คอ กตปจจย ๑ กจจปจจย ๑ กตกจจปจจย ๑ ททานจดไวเปน ๓ พวก คอ กตปจจย ๑ และจดไวเปนหมเหลา ดวยอานาจรปและสาธนะ เพราะปจจยเหลาน ใชลงในรปและสาธนะหาเสมอกนไม คอ บางตวกลงไดรปเดยวและ สาธนะเดยว บางตวกลงได ๒ รปและ ๒ สาธนะ บางตวกลงไดทง ๓ รปและทกสาธนะ. ปจจยพวกกตปจจย ลงไดเฉพาะกตตรปอยางเดยว หรอทนบ เนองในกตตรปเชนสมาสรปเทานน จะนาไปประกอบศพททเปนรปอน นอกจากนหาไดไม และเปนไดเฉพาะกตตสาธนะอยางเดยว. ปจจยพวกกจปจจย ลงไดเฉพาะกมมรปและภาวรปเทานน

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 25

และสาธนะกเปนไดเฉพาะกมมสาธนะและภาวสาธนะเทานน จะลงใน รปและสาธนะอนหาไดไม. ปจจยพวกกตกจจปจจย ใชประกอบศพทลงไดทกรปและทก สาธนะไมมจากด แตกยงมบางทปจจยบางตวหาลงในรปและสาธนะไม กลบไปลงใชแทนวภตตนาม เชน ต และ เตว ปจจย และม ๒ ตวน เทานนทแปลกจากปจจยทงหลาย. ปจจยแหงนามกตกในบาลไวยากรณ ทานจาแนกไวมเพยง ๑๔ ตว จดเปน ๓ พวก คอ :- กตปจจย ม ๕ ตว คอ กว, ณ, ณว, ต, ร. กจจปจจย ม ๒ ตว คอ ข, ณย. กตกจจปจจย ม ๗ ตว อ, อ, ณ, เตว, ต, ต, ย. ปจจยทกลาวยกมากลาวไวในบาลไวยากรณเพยงเทาน กโดยยก เอาเฉพาะปจจยทใชมากในปกรณทงหลาย และใชสาธนทวไปแกธาต ทงปวง แตเมอจะกลาวใหครบปจจยในแผนกน ยงมอยอกมาก แตโดยมากมกใชลงไดเฉพาะในธาตบางตว หรอถงจะลงในธาตอนได บาง กยากแกการทจะจดเขาเปนหมวดหมใหลงรอยกนในรปสาธนะ เหตนน ทานจงยกเวนเสยมไดนามากลาวไว ผศกษาผตองการความร กวางขวาง จะตองคนควาหาดวยตนเอง. วเคราะหแหงนามกตก ศพททกตวทจะสาเรจรปเปนนามกตกได ยอมตองมการตง

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 26

วเคราะห คอแยกใหเหนรปเดมของศพทนน ๆ เสยกอน จงจะ สาเรจรปเปนสาธนะได ทงทเปนนามนามและคณนาม เพราะฉะนน ปจจยทง ๓ พวกดงทกลาวมาแลว ซงทานจดไวเปนเครองหมายรป และสาธนะนน จงจาตองมการตงวเคราะหดวยกนทกตว ตามหนาท และอานาจทปจจยนน ๆ จะพงมไดอยางไร ซงจะไดแสดงดงตอไป น:- วเคราะหในเกดปจจย กว ปจจย ปจจยตวน เมอลงประกอบกบธาตแลว โดยมากมกลงทงเสย ไมปรากฏรปใหเหน จงเปนการยากทจะสงเกตได แตกมหลกพอท จะกาหนดรไดบาง คอ :- ๑. ใชลงในธาตทมบทอนนาหนาเสมอ. ๒. ถาลงในธาตตวเดยวคงไว ไมลบธาต. ๓. ถาลงในธาตสองตวขนไป ลบทสดธาต. ๔. เฉพาะ วท ธาต ไมลบทสดธาต แตตองลง อ อาคม ๑. ทวา ใชลงในธาตทมบทอนนาหนาเสมอ นน หมายความ วา ธาตทจะใชลงปจจยน ตองมศพทอนเปนบทหนาของธาต คอเปน นามนามบาง คณนามบาง สพพนามบาง อปสคบาง นบาตบาง. ก. นามนามเปนบทหนา เชน ภชโค สตวไปดวยขนด (พญานาค ) ภช บทหนา คม ธาต ลง กว และลบทสดธาตเสย

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 27

ตง ว. วา ภเชน คจฉต-ต ภชโค. (สตวใด ) ยอมไป ดวย ขนด เหตนน (สตวนน ) ชอวา ภชโค (ผไปดวยขนด) หรอ เชน อรโค ดงททานยก อ. ไวในแบบ. ข. คณนามเปนบทหนา เชน ตรโค สตวไปเรว (มา ) ตร บทหนา คม ธาต ลบ กว และลบทสดธาตเสย ตง ว. วา ตร คจฉต-ต ตรโค. (สตวใด) ยอมไปเรว เหตนน (สตวนน) ชอวา ตรโค (ผไปเรว). ค. สพพนามเปนบทหนา เชน สพพาภภ ผครอบงาซงธรรม ทงปวง สพพ+อภ บทหนา ภ ธาต ลบ กว คงธาตไวตามรปเดม ตง ว. วา สพพ อภภวต-ต สพพอภภ แลวเขาสนธเปน สพพาภภ. (พระผมพระภาคเจาใด) ยอมทรงครอบงา ซงธรรมทงปวง เหตนน (พระผมพระภาคเจานน) ชอวา สพพาภภ (ผทรงครอบงาซงธรรม ทงปวง). ง. อปสคเปนบทหนา เชน อภภ (ผเปนยง) อภ บทหนา ภ ธาต ลบ กว คงธาตไวตามรปเดม ตง ว. วา อภ วสฏเน ภวต-ต อภภ. (พระผมพระภาคเจาใด) ยอมเปนยง คอวา โดย ยง เหตนน (พระผมพระภาคเจานน) ชอวา อภภ (ผเปนยง) ในทน อภ ไขความออก เปน วสฏเน ตามลกษณะการตง วเคราะห จ. นบาตเปนบทหนา เชน สยมภ (ผเปนเอง) สย (เอง)

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 28

เปนบทหนา ภ ธาต ลบ กว และคงธาตไวตามรปเดม พงดวเคราะห ในแบบ. ๒. ลงในธาตตวเดยวคงไว ไมลบธาต หมายความวาถา ธาตทลงปจจยนเปนธาตตวเดยว ใหคงธาตตวนนไว ไมลบ เชน อภภ สยมภ. ดงทตง ว. ใหดแลวขางตน. หรอเชนคาวา มารช (ผชนะมาร) มาร บทหนา ช ธาตในความชนะ ว. วา มาร ชนาต-ต มารช (พระผมพระภาคเจาใด) ยอมชนะ ซงมาร เหตนน (พระผมพระภาคเจานน) ชอวา มารช (ผชนะซงมาร). ๓. ลงในธาตสองตวขนไป ตองลบทสดธาต หมายความ วา ถาธาตทจะลงปจจยนมสองตวขนไป ใหลบเสยตวหนง และตว ทถกลบนนตองเปนตวอยขางหลง เชน อรโค, ตรโค, ภชโค ดง ทตง ว. ใหดแลวขางตน. ๔. เฉพาะ วท ธาต ไมลบทสดธาต แตตองลง อ อาคม เชน สพพวท (ผรซงสงทงปวง), โลกวท (ผรซงโลก) เปนตน สพพวท เปน สพพ บทหนา วท ธานในความร ตง ว. วา สพพ วทต-ต สพพวท. (พระผมพระภาคเจาใด) ยอมทางร ซงธรรม ทงปวง เหตนน (พระผมพระภาคเจานน) ชอวา สพพวท (ผร ซงธรรมทงปวง). โลกวท เปน โลก บทหนา วท ธาต ว. วา โลก วทต-ต โลกวท (พระผมพระภาคเจาใด) ยอมทรงร ซงโลก เหตนน (พระผมพระภาคเจานน) ชอวา โลกวท (ผทรงรซงโลก).

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 29

พงสงเกตในบทนสาหรบ วท ธาต ในเวลาตงวเคราะห ทานมก ใช า ธาต ม ว เปนบทหนาแทน ซงแปลวา รแจง เหมอนกน. ปจจยนเปนกตตรป กตตสาธนะ และใชเปนคณนามอยางเดยว นาไปแจกในวภตตนามไดทง ๒ ลงค เปลยนแปลงไปตามตวนาม นามนน ๆ. ณ ปจจย ปจจยนลงประกอบกบธาตแลว ลบ ณ เสย เหลอไวแต สระ และมอานาจใหทฆะและพฤทธตนธาตทเปนรสสะ เพราะเปน ปจจยทเนองดวย ณ เมอจะกลาวตามหลกเกณฑของปจจยน กอาจ จะยอมกลาวไดดงน คอ :- ๑. ตนธาตเปนรสสะ มอานาจพฤทธตนธาตได. ๒. ตนธาตเปนทฆะ หรอ มตวสะกด หามมใหพฤทธ. ๓. มอานาจใหแปลงตวธาต หรอ พยญชนะทสดธาตได. ๔. ถาธาตม อา เปนทสด ตองแปลงเปน อาย. อนง ปจจยนโดยมากใชลงในตสสลสาธนะ และเปนสมาสรป ตสสลสาธนะไดดวย. ๑. พฤทธตนธาตทเปนรสสะ นน คอ ถาธาตเปนรสสะ เชน วท, กร, จร เปนตน เมอลง ณ ปจจยแลว ตองพฤทธตนธาต เชน พฤทธ อ เปน อา, อ เปน เอ, อ เปน อ หรอเปน โอ. ก. พฤทธ อ เปน อา เชน ปการ ป (บญ) บทหนา กร ธาต ลง ณ ลบ ณ เสยคงไวแต แลวพฤทธ อ เปน อา ตง

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 30

ว. วา ป กโรต สเลนา-ต ปการ. (ชนใด) ยอมทา ซงบญ โดยปกต เหตนน (ชนนน) ชอ ปณการ (ผทาซงบญ โดยปกต), หรอตงเปนสมาสรปตสสลสาธนะวา ป กาต สล- มสสา-ต ปการ. การทาซงบญเปนปกตของชนนน เหตนน (ชนนน) ชอวา ปการ. (ผมการทาซงบญเปนปกต). ข. พฤทธ อ เปน เอ เชน สนธจเฉท สนธ (ทตอ) บทหนา ฉท ธาต ลง ณ ลบ ณ เสยคงไวแต พฤทธ อ ท ฉท เปน เอ ตง ว. วา สนธ ฉนทต สเลนา-ต สนธจเฉท. (ชนใด) ยอมตด ซงทตอ โดยปกต เหตนน (ชนนน) ชอวา สนธ ฉนทต สลมสสา-ต สนธจเฉท การตดซงทตอ เปนปกต ของชนนน เหตนน (ชนนน) ชอวา สนธจเฉท (ผมการตดซงทตอเปนปกต) ซอน จ หลง สนธ เพราะม ฉ อยเบองหลงตามลกษณะของสนธ. ค. พฤทธ อ เ ปน อ เชน ธมมรจ ธมม (ธรรม) เปนบท หนา รจ ธาต ลง ณ ลบ ณ คงไวแต ทฆะ อ ท ร เปน อ ตง ว.วา ธมม โรเจต สเลนา-ต ธมมรจ. (ชนใด) ยอมชอบใจ ซง ธรรม โดยปกต เหตนน (ชนนน) ชอวา ธมมรจ (ผชอบใจ ซงธรรมโดยปกต), หรอตงเปนสมาสรปตสสลสาธนะวา ธมม โรเจต สลมสสมา-ต ธมมรจ. ความชอบใจ ซงธรรม เปนปกต ของ ชนนน เหตนน (ชนนน) ชอวา ธมมรจ (ผมความชอบใจ

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 31

ซงธรรมเปนปกต). ค. พฤทธ อ เปน โอ เชน กามโภค กาม (กาม) เปนบท หนา ภช. ธาต ลง ณ เสยคงไวแต พฤทธ อ ท ภ เปน โอ แปลง ช เปน ค ตง ว. วา กาม ภชต สเลสนา-ต กามโภค. (ชนใด) ยอมบรโภค ซงกาม โดยปกต เหตนน (ชนนน) ชอวา กามโภค (ผบรโภคซงกามโดยปกต). หรอตงเปนสมาสรปตสสล- สาธนะวา กาม ภชต สลมสสา-ต กามโภค การบรโภค ซง กาม เปนปกต ของชนนน เหตนน (ชนนน) ชอวา กามโภค (ผมการบรโภคซงกามเปนปกต). ๒. ตนธาตเปนทฆะหรอมตวสะกด หามมใหพฤทธ หมายความวา อกษรตวหนาธาตเปนทฆะ คอเปนสระยาวอยแลว เชน ภาส, ชว เปนตน หรอทมตวสะกดซงเรยกวา พยญชนะสงโยค. เชน ลกข, จนต, มนต เปนตน เหลานไมตองพฤทธ ก. ตนธาตเปนทฆะ เชน สภาสตภาส สภาสต (คาอนเปน สภาษต) เปนบทหนา ภาส ธาต ลง ณ ลบ ณ เสยคงไวแต ตง ว. วา สภาสต ภาสต สเลนา-ต สภาสตภาส. (ชนใด) ยอม กลาว ซงคาอนเปนสภาษต โดยปกต เหตนน (ชนนน) ชอวา สภาสตภาส (ผกลาวซงคาอนเปนสภาษตโดยปกต), หรอตงเปน สมาสรปตสสลสาธนะวา สภาสต ภาสต สลมสสา-ต สภาสต- ภาส. การกลาว ซงคาอนเปนสภาษต เปนปกต ของชนนน เหตนน

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 32

(ชนนน) ชอวา สภาสตภาส (ผมการกลาวซงคาอนเปนสภาษต เปนปกต). ข. ตนธาตมพยญชนะสงโยค เชน วาจานรกข วาจา (วาจา) บทหนา รกข ธาต ลง ณ ลบ ณ เสยคงไวแต ตง. ว. วา วาจ อนรกขต สเลนา--ต วาจานรกข . (ชนใด) ยอมตนรกษา ซงวาจา โดยปกต เหตนน (ชนนน) ชอวา วานานรกข (ผตามรกษา ซงวาจาโดยปกต ). หรอตงเปนสมาสรปตสสลสาธนะวา วาจ อนรกขต สลมสสา-ต วาจานรกข การตามรกษา ซงวาจา เปน ปกต ของชนนน เหตนน (ชนนน) ชอวา วาจานรกข (ผมการ ตามรกษาซงวาจาเปนปกต.) ๓. มอานาจใหแปลงตวธาต หรอพยญชนะทสดธาตได หมายความวา เมอธาตเดมเปนเชนไร ไมคงไวตามรปเดม แต แปลงใหผดจากรปแหงธาตเดมไปเสย เชน ภยทสส (ผเหนซงภย โดยปกต) เดมเปน ภย (ภย) บทหนา ทส ธาต แปลง ทส เปน ทสส, ปาณฆาต (ผฆาซงสตวโดยปกต) เดมเปน ปาณ (สตว) บทหนา หน ธาต แปลง หน เปน ฆาต แตการแปลธาตเชนน แมในอาขยาตกมอานาจแปลงไดเชนเดยวกน ภยทสส ตง ว. วา ภย ทสสต สเลนา-ต ภยทสส. (ชนใด) ยอมเหน ซงภย โดยปกต เหตนน (ชนนน) ชอวา ภยทสส (ผเหนซงภยโดยปกต). ปาณฆาต ตง ว. วา ปาณ หนต สเลนา-ต ปาณฆาต.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 33

(ชนใด) ยอมฆา ซงสตว โดยปกต เหตนน (ชนนน) ชอวา ปาณฆาต (ผฆาซงสตวโดยปกต). ๔. ธาตม อา เปนทสด แปลงเปน อาย หมายความวา ธาตตวใดทมสระ อา อยหลง ใหแปลงเปนอาย เสมอไป เชน อทนนาทาย เดมเปน อทนน (ของทเขาไมให) อา บทหนา ทา ธาต แปลง อา ท ทา เปน อาย ลง ณ ปจจย ลบ ณ เสย มชชปาย เดมเปน มชช (นาเมา) บทหนา ปา ธาต แปลง อา ท ทา เปนอาย ลง ณ ปจจย ลบ ณ เสย. ก. อทนนาทาย ตง ว. วา อทนน อาทยต สเลนา-ต อทนนาทาย (ชนใด) ยอมถอเอา ซงสงของทเขาไมให โดยปกต เหตนน (ชนนน) ชอวา อทนนาทาย (ผถอเอาซงสงของทเขาไม ใหโดยปกต), หรอตงเปนสมาสรปตสสลสาธนะวา อทนน อาทาต สลมสสา-ต อทนนาทาน การถอเอา ซงสงของทเขาไมให เปนปกต ของชนนน เหตนน (ชนนน) ชอวา อทนนาทาย (ผมการถอ เอาซงสงของทเขาไมใหเปนปกต). ข. มชชปาย ตง ว. วา มชช ปวต สเลนา-ต มชชปาย (ชนใด) ยอมดม ซงนาเมา โดยปกต เหตนน (ชนนน) ชอวา มชชปาย (ผดมซงนาเมาโดยปกต). เหมอนตงเปนสมาสรปตสสล- สาธนะวา มชช ปาต สลมสสา-ต มชชปาย. การดม ซงนาเมา เปนปกต ของชนนน เหตนน (ชนนน) ชอวา มชชปาย (ผมการ

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 34

ดมซงนาเมาเปนปกต). ปจจยน เมอลงสาเรจรปแลว เปนคณนามลวน แจกไดทง ๓ ลงค คอ เปน ปลงค แจกตามแบบ อ การนต (เสฏ ), ถาเปน อตถลงค ลง อน ปจจย เชน กามโภค เปน กามโภคน, ธมมจาร เปน ธมมจารน เปนตน, แลวแจกตามแบบ อ การนต อตถลงค (นาร), ถาเปน นปสกลงค ตองรสสะ อ เปน อ เชน กามโภค เปน กามโภค , ธมมจาร เปน ธมมจาร เปนตน แลวแจกตามแบบ อ การนต นปสกลงค (อกข). ปจจยนเปนไดเฉพาะกตตรป กตต- สาธนะอยางเดยว. ณว ปจจย ปจจยน เมอลงประกอบกบธาตแลว มกแปลงรปเปนอยางอน คอ แปลงเปน อก บาง เปน อานนก บาง และมอานาจเชนเดยวกบ ณ เพราะเปนปจจยทเนองดวย ณ เมอจะกลาวโดยหวขอกคอ :- ๑. ตองแปลง ณว เปน อก ในธาตทงปวง. ๒. เฉพาะ า ธาต ใหแปลงเปน อานนก. ๓. ตนธาตเปนรสสะ ใหพฤทธได. ๔. ตนธาตเปนทฆะหรอมตวสะกด หามมใหพฤทธ. ๕. ธาตม อา อยเบองหลง ลง ย ปจจยหลงธาต. ๖. ธาตตวเดยวถงเปนทฆะกพฤทธได. ๗. มอานาจใหแปลงตวธาตไดบาง.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 35

๑. ตองแปลง ณว เปน อก ในธาตทงปวง คอ ธาตทกตว ทนามาลง ณว ปจจยแลว ณว ปจจยจะตองแปลงเปน อก เสมอไป ไมคงไวตามเดม เชน อนสาสโก, ฆาตโก เปนตน. ๒. เฉพาะ า ธาตใหแปลงเปน อานนก คอ มธาตนตว เดยวเทานนทแปลงเปน อานนก เชน ชานนโก (ผร) เปน า ธาต แลวแปลงเปน ชา ลง ณว ปจจย แลวแปลง ณว เปน อานนก ตง ว. วา ชานาต-ต ชานนโก. (ชนใด) ยอมร เหตนน (ชนนน) ชอวา ผร. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๓. ตนธาตเปนรสสะใหพฤทธได เชน โภชโก ภช ธาต ลง ณว ปจจย แลวแปลงเปน อก เพราะ ณว ให พฤทธ อ ท ภ เปน โอ ตง ว. วา ภชต-ต โภชโก. (ชนใด) ยอมบรโภค เหตนน (ชนนน) ชอวา ผบรโภค. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๔. ตนธาตเปนทฆะหรอมตวสะกด หามมใหพฤทธ เชน ยาจโก ยาจ ธาต ลง ณว ปจจย แลวแปลงเปน อก ไมตองพฤทธ ตง ว. วา ยาจต- ยาจโก. (ชนใด) ยอมขอ เหตนน (ชนนน) ชอวา ผขอ. รกขโก รกข ธาต ลง ณว ปจจย แลวแปลงเปน อก ไมตองพฤทธ ตง ว. วา รกขต-ต รกขโก. (ชนใด) ยอมรกษา เหตนน (ชนนน) ชอวา ผรกษา. ๒ นเปนกตตรป กตตสาธนะ. ๕. ธาตม อา อยเบองหลง ลง ย ปจจยหลงธาต เชน ปายโก ทายโก เปนตน. ปายโก ปา ธาต ลง ณว แลวแปลงเปน

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 36

อก ลง ย ปจจยหลงธาต ตง ว. วา ปวต-ต ปายโก (ชนใด) ยอมดม เหตนน (ชนนน) ชอวา ผดม. เปนกตตรป กตตสาธนะ. สวน ทายโก ตง ว. เหมอนในแบบ. ๖. ธาตตวเดยวแมเปนทฆะกพฤทธได เชน นายโก เปน น ธาต พฤทธ อ ท น เปน เอ แลวเอาเปน อาย ดง ว. ในแบบนน. ๗. มอานาจใหแปลงตวธาตได เชน แปลง หน ธาต เปน ฆาต เชน ฆาตโก, แปลง หน เปน วธ เชน วธโก, ฆาตโก ตง ว.วา หนต-ต ฆาตโก. (ชนใด) ยอมฆา เหตนน (ชน นน) ชอวา ผฆา. วธโก ตง ว. วา หนต-ต วธโก. (ชนใด) ยอมฆา เหตนน (ชนนน) ชอวา ผฆา. ๒ นเปนกตตรป กตต- สาธนะ. อนง ปจจยน ยงมอานาจบงคบ ฉฏฐวภตต ใหเปน ทตยา- วภตต ได คอ ออกเสยงคาแปล ใชอายตนบาต-ของ-ทตยาวภตต เชน อ. วา สพรหมจารน อนกมปโก ผเอนด ซงเพอนสพรหมจาร ทงหลาย,ธมมสส เทสโก ผแสดงซงธรรม เปนตน. นอกจากน ยงใชเปน เหตกตตวาจก ในเวลาตงรปวเคราะห อกดวย เชน สมปหสโก, สมตเตชโก, การาปโก เปนตน. สมปหสโฏ เปน ส+ป บทหนา หส ธาต ลง ณว ปจจย แลวแปลงเปน อก ตง ว. วา สมปหเสต-ต สมปหสโก. (ชนใด) ยอมยงชน ให ราเรง เหตนน (ชนนน) ชอวา ผยงชนใหราเรง.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 37

สมตเตชโก เปน ส+อ บทหนา ตช ธาต ตง ว. วา สมต- เตเชต-ต สมตเตชโก.(ชนใด)ยอมยงชน ใหอาจหาญ เหตนน (ชนนน) ชอวา ผยงชนใหอาจหาญ. การาปโก เปน กร ธาต ตง ว. วา การาเปต-ต การาปโก. (ชนใด) ยอมยงชน ใหทา เหตนน (ชนนน) ชอวา ผยงชนใหทา ๓ นเปนกตตรป กตตสาธนะ. การทจะทราบไดวาเปน เหตกตตวาจก ในรปวเคราะห กดวย สงเกตคาแปล คอ ตองมคาวา "ยง" ตดอยเสมอ เมอเปนเชนน ในรปวเคราะหตองตงใหเปน เหตกตตวาจก. สาหรบปจจยน กเปน ไดเฉพาะกตตรป กตตสาธนะ เชนกน และเมอสาเรจรปแลว ใช เปนคณนามเทานน แจกไดทง ๓ ลงค ในปลงคแจกตามแบบ อ การนต (ปรส). ในอตถลงค ลง อ อาคมทพยญชนะหลงธาต แลวแจก ตามแบบ อา การนต (กา) เชน นายกา, ทายกา, สาวกา, เปนตน. สวนในนปสกลงค แจกตามแบบ อ การนต (กล). ต ปจจย ปจจยน เมอลงประกอบกบธาตแลว คงไวตามรปเดม ไม เปลยนแปลง เชน กตต (ผทา), วตต (ผกลาว) เปนตน แตม อานาจในการเปลยนแปลงธาตบาง เมอรวมกลาวโดยยอแลวกคอ :- ๑. ใหลบทสดธาตได. ๒. พฤทธสระตนธาตไดบาง.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 38

๓. แปลงพยญชนะทสดธาตเปนอยางอนได ๔. ลง อ อาคมหลงธาตไดบาง. ๕. ธาตตวเดยวทเปนสระยาวคงไว. ๑. ใหลบทสดธาตได คอ ธาตทม ๒ ตว พยญชนะตวหลง เมอนามาลงปจจยนใหลบเสย แลวซอน ต เขามาตวหนง ซงเปน พยญชนะในวรรคเดยวกนตามหลกสนธ เชน วตต, ขตต เปนตน วตต เปน วท ธาต ลง ต ปจจย แลวคงไว ลบ ท ทสดธาต ซอน ต เขาขางหนา ต. ว. วา วทต-ต วตตา. (ชนใด) ยอมกลา เหตนน (ชนนน) ชอวา ผกลาว. ขตต เปน ขน ธาต ลง ต แลว คงไว ลบ น ทสดธาต ซอน ต ว. วา ขนต-ต ขตตา (ชนใด) ยอมขด เหตนน (ชนนน) ชอวาผขด. ๒ นเขากบปฐมาวภตต เอกวจนะแหงนามเปน วตตา ขตตา โดยวธนาม (๖๖), เปนกตต- รป กตตสาธนะ. ๒. พฤทธสระตนธาตได เชน โสต, เนต โสต เปน ส ธาต ลง ต ปจจยแลวคงไว พฤทธ อ ท ส เปน โอ. ว. วา สณาต-ต โสตา. (ชนใด) ยอมฟง เหตนน (ชนนน) ชอวาผฟง. เนต เปน น ธาต ลง ต แลวคงไว พฤทธ อ ท น เปน เอ. ว. วา เนต-ต เนตา (ชนใด) ยอมนาไป เหตนน (ชนนน) ชอวา ผนาไป ๒ น เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๓. แปลงพยญชนะทสดธาตได คอ ใหแปลงไดเฉพาะ

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 39

พยญชนะทจะซอน ต ได คอ ตองเปนพยญชนะในวรรคเดยวกบ ต เชน หนต, ชนต เปนตน. หนต เปน หน ธาต ลง ต ปจจยแลว คงไว แปลง น หลงธาตเปนตวสะกด คอ เปน น ว. วา หนต-ต หนตา (ชนใด) ยอมฆา เหตนน (ชนนน) ชอวา ผฆา. ชนต เปน ชน ธาต ลง ต แลวคงไว แปลง น หลงธาตเปนตวสะกด คอ เปน น ว. วา ชายต-ต ชนต. ๑ (สตวใด) ยอมเกด เหตนน (สตวนน) ชอวา ผเกด. ๒ น เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๔. ลง อ อาคมหลงธาตได เชน สรต เปน สร ธาต ใน ความไป, ระลก ลง ต ปจจย และลง อ อาคมหลงธาต ว. วา สรต- สรตา. (ชนใด) ยอมแลนไป เหตนน (ชนนน) ชอวา ผแลนไป. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๕. ธาตตวเดยวทเปนสระยาวคงไว เชน ทาต, าต เปน ตน ทาต เปน ทา ธาต ลง ต ปจจย ว. วา เทต-ต ทาตา (ชนใด) ยอมให เหตนน (ชนนน) ชอวา ผให. าต เปน า ธาต ลง ต ปจจย ว. วา ชานาต-ต าตา. (ชนใด) ยอมร เหตนน (ชนนน) ชอวา ผร. ๒ น เปน กตตรป กตตสาธนะ. ปจจยน ทานใหใชเปนตสสลสาธนะกได เชน โสต ถาจะตง ใหเปนตสสลสาธนะ กตองตง ว. วา สณาต สเลนา-ต โสตา. ๑. ศพทนไมแจกตามแบบ สตถ (๖๖) แตแจกตามแบบ คร (๕๐) ป. เอก. จง คงเปน ชนต.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 40

(ชนใด) ยอมฟง โดยปกต เหตนน (ชนนน ) ชอวา ผฟงโดย ปกต. ถงในศพทอน ๆ กพงตง ว. ตามนยน.นอกจากน ยงมอานาจ ทจะบงคบฉฏฐวภตต ซงเขาในปจจยน ใหลงในอรรถแหงทตยาวภตต ใชอายนบาตวา "ซง" ได เชน อ. วา อคคสส ทาตา ชนผให ซงสงทเลศ. ธมมสส อาตาโร ชน ท. ผรทวถงซงธรรมเปนตน. อนง ปจจยน เมอลงในธาตสาเรจรปแลว ใชเปนกตตรป กตตสาธนะ อยางเดยว และใชเปนคณนาม แจกไดทง ๓ ลงค ใน ปลงคแจกตามแบบ สตถ แตในอตถลงคและนปสกลงคยงไมปรากฏ วามทใช โดยมากมกเปนบทคณของศพททเปนกลาง ๆ ไมเจาะจง เชน ชโน ปคคโต สตตา เปนตน. ร ปจจย. ปจจยน เมอลงประกอบกบธาตแลว ตองลงตว ร ทงเสย คงไวแต แลวนา ทเหลออยนนมาประกอบกบธาต เพอเปนเครอง หมาย และมอานาจหนาท ๆ จะตองทากบธาตดงตอไปน คอ :- ๑. ถาลงในธาตตวเดยว คงธาตไว. ๒. ถาลงในธาตสองตว มกลบทสดธาต. ๓. ลงในธาตสองตว ถาไมลบ มกรสสะ อ เปน อ. ๑. ลงในธาตตวเดยว คงธาตไว คอ ธาตทลงปจจยนเปน ธาตตวเดยว ใหคงธาตไวตามเดม เชน มตต เปน มตต (ประมาณ) บทหนา า ธาต ลง ร ปจจย ลบ ร คง ไว แลว

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 41

นามาประกอบดวย า ธาต ลบสระ า ท า เสย นา มาประกอบ เขา ว. วา มตต ชานาต-ต มตต . (ชนใด) ยอมร ซง ประมาณ เหตนน (ชนนน) ชอวา ผรประมาณ. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๒. ลงในธาตสองตว มกลบทสดธาต คอ ถาธาตสองตว เมอลงปจจยนแลว ลบตวทอยหลงเสยตวหนง เชน อ. วา อนตค เปน อนต (ทสด) บทหนา คม ธาต ลง ร ปจจย ลบ ม ทสดธาต เสย ว. วา อนต คจฉต-ต อนตค. (ชนใด) ยอมถง ซงทสด เหตนน (ชนนน) ชอวา ผถงทสด. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๓. ลงในธาตสองตว ถาไมลบทสดธาต ใหรสสะ อ ท ร เปน อ. แลวลบ ร เสย เชน อ. ภกข ดงททานยกไวในแบบนน. อนง ปจจยตวน ยงใชลงในอรรถแหงตสสลสาธนะไดอก เชน กต ตง ว. เปนตสสลสาธนะวา กต ชานาต สเลนา-ต กต (ชนใด) ยอมร ซงอปการะทชนอนทาแลว โดยปกต เหตนน (ชน นน ) ชอวา ผร ซงอปการทชนอนทาแลวโดยปกต. แมในศพทอน กพงเทยบเคยงโดยนยน. ปจจยน เมอลงในธาตสาเรจรปแลว เปนกตตรป กตตสาธนะ และเปนคณนาม แจกไดทง ๓ ลงค แตใชเปนปลงคโดยมาก ลงคอน ไมคอยมใช ในปลงคแจกตามแบบ อ การนต (ว ) , อตถลงค แจกตามแบบ อ การนต (วธ), ถาตองการใหเปนนปสกลงค ตอง

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 42

รสสะ อ เปน อ. แลวแจกตามแบบ อ การนต (วตถ) วเคราะหในกจจปจจย ข ปจจย ปจจยน เมอลงประกอบกบธาตแลว มกลบทงเสย และไมม อานาจอะไรทจะแปลงตวธาตได หลกทจะพงสงเกตในปจจยน กคอ ตองมบทหนา และบทหนานนกจากดเฉพาะ ๓ ตวน คอ ท (ชว ยาก) ๑, ส, (ด, งาม, งาย) ๑ และอส (หนอยหนง) ๑ เทานน นอกนหาใชไดไม พงเหนอหาหรณดงตอไปน:- ท เปน บทหนา อ. ทททส เปน ท บทหนา ทส ธาตในความ เหน ข ปจจย ลบเสย และ ลบ ท ท เสยดวย ซอน ท ว. วา ทกเขน ทสสต-ต ทททส. (จตใด) (เตน อนเขา) ยอมเหนได โดยยาก. เหตนน (จตนน) ชอวา อนเขาเหนไดโดยยาก. นเปนกมมรป กมมสาธนะ. ทชชว เปน ท บทหนา ชว ธาต ในความเปนอย ซอน ช ว. วา ทกเขน ชวนเต-ต ทชชว. (เตน อนเขา) ยอมเปนอยได โดยมาก เหตนน ชอวา ความเปนอยโดยยาก. นเปนภาวรป ภาวสาธนะ. ส เปน บทหนา อ. สลภา เปน ส บทหนา ลภ ธาต ว. วา สเขน ลพภต-ต สลภา. (ภกษาใด) (เตน อนเขา) ยอมได โดยงาย เหตนน (ภกษนน) ชอวา อนเขาไดโดยงาย. นเปน

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 43

กมมรป กมมสาธนะ. สชว เปน ส บทหนา ชว ธาต ข ปจจยลบเสย ว. วา สเขน ชวยเต-ต สชว. (เตน อนเขา) ยอมเปนอยไดโดยงาย เหตนน ชอวา ความเปนอยไดโดยงาย. การตงวเคราะหสาหรบศพททลง ข ปจจย ซงม ท, ส เปนบท หนา ท ทานใชคาวา ทกเขน แทน สวน ส กใชคาวา สเขน แทน และวางไวหนากรยาเสมอ. อนง พงสงเกตศพททม ท, ส เปนบทหนา มใชจะลง ข ปจจยทงหมด เพราะบทหนาทง ๒ น อาจจะนาไป ประกอบกบศพทอนมใช ข ปจจยกได เชน สข ทกข สคต ทคคต เปนตน เหลาน หาใช ข ปจจยไม สวนศพททลง ข ปจจยนน ตอง สงเกตทตวธาต คอ ทสดธาตไมถกลบ คงไวตามรปเดม เชน สวโจ เปน ส บทหนา วจ ธาต, ทกกร เปน ท บทหนา กร ธาต, ทททโม เปน ท บทหนา ทม ธาต เปนตน. อส เปนบทหนา เชน อสกกร เปน อส บทหนา กร ธาต ลง ข ปจจย ลบเสย ซอน ก ว. วา อส กรยต-ต อสกกร. (กรรมใด) (เตน อนเขา) ยอมทา หนอยหนง เหตนน (กรรมนน) ชอวา อนเขาทาหนอยหนง. เปนกมมรป กมมสาธนะ. สาหรบ อส น ทานกลาววา เปนอปปตถวาจกนบาต คอ เปน นบาตทกลาวถงอรรถวา นอย และไมคอยปรากฏวามใชในปกรณ ตาง ๆ มากนก. ธาตทลงปจจยน เมอสาเรจรปแลวเปน กมมรป กมม-

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 44

สาธนะ ๑ ภาวรป ภาวสาธนะ ๑ และใชเปนนามนามกได คณนาม กได ถาเปนภาวสาธนะ ใชเปนนามนาม ถาเปนกมมสาธนะ ใชเปน คณนาม แจกไดทง ๓ ลงค คอ ถาเปนปลงค แจกตามแบบ อ การนต (ปรส) ถาเปนอตถลงค แจกตามแบบ อา การนต (กา) ถาเปน นปสกลงค แจกตามแบบ อ การนต (กล) ทใชเปนนามนาม มก ใชเปนนปสกลงค. ณย ปจจย ปจจยน เปนปจจยทเนองดวย ณ จงมอานาจเหมอน ณ ปจจย ดงกลาวแลว และยงมพเศษออกไปอกบาง เมอลงประกอบกบธาต แลว ลบ ณ เสย คงไวแต ย รวมกลาวไดเปนหวขอดงตอไปน:- ๑. ลบ ณ แลวแปลง ย กบพยญชนะทสดธาตเปนอยาง อน. ๒. ลบ ณ แลว คง ย ไวบาง. ๓. เมอลบ ณ คง ย ไวแลว แปลงทสดธาตเปนอยางอน. ๔. ธาต ม อา เปนทสด แปลง ณย เปน เอยยา. ๕. ธาตม ห เปนทสด ลบ ณ แลวแปร ย ไวหนา ห ไวหลง. ๖. เฉพาะ ภ ธาต เมอลง ณย ปจจยแลว ใหแปลง อ กบ ณย เปน อพพ. ๗. ลบ ณ แลวแปลง ย กบพยญชนะทสดธาตเปนอยางอน. นกถอหลกอยางเดยวกบ ณย ปจจย ในอาขยาตโดยมาก การแปลง

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 45

นน แปลเหมอนกบพยญชนะทสดธาตกม ตางกนกม. ก. ทเหมอนกน เชน คมโม เปน คม ธาต ในความถง ลง ณย ปจจย ลบ ณ เสย แปลง ย กบทสดธาตเปน มม ว. วา คมตพโพ-ต คมโม. (ธรรมใด) (เตน อนเขา) พงถง เหตนน (ธรรมนน) ชอวา อนเขาพงถง. เปนกมมรป กมมสาธนะ หรอ จะใหเปน ภาวรป ภาวสาธนะ กเปน คมม คม ธาต เปนไปใน ความไป ว. วา คนตพพน-ต คมม. (เตน อนเขา) พงไป เหตนน ชอวา ความไป. หรอตง ว. เปนรปอาขยาตวา คจฉยเต-ต คมม (เตน อนเขา) ยอมไป เหตนน ชอวา ความไป. หรอ เชน ปพพชชา เปน ป บทหนา วช ธาต ในความไป ลง ณย ลบ ณ แลวแปลง ย กบทสดธาตเปน ชช แปลง ว หนา ช เปน พ ตามวธ สนธ ว. วา ปพพชตพพน-ต ปพพชชา. (เตน อนเขา) พงบวช เหตนน ชอวา การบวช. เปนภาวรป ภาวสาธนะ หรอเชน ทมโม ในแบบนน. ข. ทตางกน เชน วชชา เปน วท ธาต ในความร ลง ณย ปจจย ลบ ณ เสย แปลง ย กบ ท ทสดธาตเปน ชช ว. วา วา- ตพพา-ต วชชา.(ธรรมชาตใด) (เตน อนเขา) พงร เหตนน (ธรรมชาตนน) ชอวา อนเขาพงร. วชฌ เปน วธ ธาต ในความฆา ลง ณย ปจจย ลบ ณ เสย แปลง ย กบ ธ ทสดธาตเปน ชฌ ว. วา วธตพพน-ต วชฌ.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 46

(กเลสชาตใด) (มคเคน อนมรรค) พงฆา เหตนน (กเลสชาตนน) ชอวา อนมรรคพงฆา. ทง ๒ นเปนกมมรป กมมสาธนะ. ถาจะใหเปน ภาวรป ภาวสาธนะ. วชชา ว. วา วชานน วชชา. ความร ชอวา วชชา. วชฌ ว. วา วธตพพน-ต วชฌ. (เตน อนเขา) พงฆา เหตนน ชอวา ความฆา. ๒. ลบ ณ แลวคง ย ไว คอ เมอลบ ณ แลว ใหคง ย ไว ไมแปลงเปนอยางอน แตมวธอกอยางหนง คอ ใหลง อ อาคม ทหลงธาตบาง แปลงทสดบาง ซอนพยญชนะบาง. ก. ลง อ อาคม เชน การย เปน กร ธาต ลง ณย ปจจย ลบ ณ เสย คง ย ไว ทฆะ อ ท ก เปน อา ลง อ อา ลง อ อาคม ว. เหมอนในแบบ หรอเชน จรยา เปน จร ธาต ลง ณย ปจจย ลบ ณ คง ย ไว ลง อ อาคม ท ร ไมทฆะตนธาต ว. วา จรณ จรยา ความประพฤต ชอวา จรยา. เปนภาวรป ภาวสาธนะ. ข. แปลงทสดธาต เชน อจฉา เปน อส ธาต ในความปรารถนา ลง ณย ปจจย ลบ ณ คง ย ไว แปลกบ ส ทสดธาตเปน จฉ ว. วา อจฉตพพน-ต อจฉา. (เตน อนเขา) พงปรารถนา เหตนน ชอวา ความปรารถนา . เปนภาวรป ภาวสาธนะ และพงดตวอยาง ในขอ ๑ ดวย. ค. ซอนพยญชนะบาง เชน เวเนยโย เปน ว บทหนา น ธาต ลง ณย ปจจย ลบ ณ เสย พฤทธ อ ท ว และ อ ท น เปน เอ

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 47

ซอน ย ว. วา วเนตพโพ-ต เวเนยโย. (ชนใด) (เตน อนเขา) พงแนะนาได เหตนน (ชนนน ) ชอวา อนเขาพงแนะนาได. เปน กมมรป กมมสาธนะ. ๓. ลบ ณ คง ย ไว แปลงทสดธาตเปนอยางอน เชน อตวากย เปน อต บทหนา วจ ธาต ลง ณย ลบ ณ เสย คง ย ไว แปลง จ ทสดธาต เปน ก ทฆะตนธาต ว. วา อต วตตพพน-ต อตวากย. (คาใด) (เตน อนเขา) พงกลาวลวงเกน เหตนน (คานน) ชอวา อนเขาพงกลาวลวงเกน. เปนกมมรป กมมสาธนะ. ๔. ธาตม อา เปนทสด แปลง ณย เปน เอยย เชน เทยย. เปน ทา ธาต ลง ณย ปจจย แลวแปลงเปน เอยย ว. วา ทาตพพน-ต เทยย. (วตถใด) (เตน อนเขา) พงให เหตนน (วตถนน ) ชอ วา อนเขาพงให. เปนกมมรป กมมสาธนะ. วเยย เปน ว บทหนา า ธาต ณย ปจจย แลว แปลงเปน เอยย ว. วา วาตพพน-ต วเยย. (อารมณใด) (เตน อนเขา) พงรแจง เหตนน อารมณนน) ชอวา อนเขาพงร แจง. เปนกมมรป กมมสาธนะ. ๕. ธาตม ห เปนทสด ลบ ณ แลวแปร ย ไวหนา ห ไวหลง เชน ปสยโห เปน ป บทหนา สห ธาต ในความครอบงา ลง ณย ปจจย ลบ ณ เสยแลว แปร ย ทคงอยไวหนา นา ห ทสด ธาตไวหลง ว. วา ปสหตพโพ-ต ปสยโห. (ชนใด) (เตน อนเขา)

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 48

พงขม เหตนน (ชนนน) ชอวา อนเขาพงขม. เปนกมมรป กมมสาธนะ แม คารยห ในแบบกเชนกน. ๖. เฉพาะ ภ ธาต เมอลง ณย ปจจย ใหแปลง อ กบ ณย เปน อพพ เชน ภพพ เปน ภ ธาต ลง ณย แลวแปลง ณย กบ อ เปน อพพ ว. วา ภยเต-ต ภพพ. (เตน อนเขา) ยอมม- เปน เหตนน ชอวา ความม-เปน. เปนภาวรป ภาวสาธนะ. อก นยหนง แปลวา ' เกด' กได นเปนไดแต ภาวรป ภาวสาธนะ เทานน เพราะเปนอกมมธาต. ธาตทประกอบดวยปจจยน เมอสาเรจรปแลว เปนไดทง นามนามและคณนาม และเปนได ๒ สาธนะ คอ กมมรป กมมสาธนะ และภาวรป ภาวสาธนะ, ทเปนกมมรป กมมสาธนะ ใชเปนคณนาม ภาวรป ภาวสาธนะ ใชเปนนามนาม, ทเปนคณนาม เปนไดทง ๓ ลงค ปลงค แจกตามแบบ อ การนต (ปรส), อตถลงค แจกตาม แบบ อา การนต (กา), นปลงคแจกตามแบบ อ การนต (กล). อนง ปจจยตวน เมอประกอบกบธาตสาเรจรปแลว ใชเปน กรยาหมายพากยเหมอนกรยากตกกได.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 49

วเคราะหในกตกจจปจจย อ ปจจย ปจจยน เมอลงประกอบกบธาต ยอมลบเสย เพราะไมมตว อ ปรากฏ แตทปรากฏไดกคอเสยงสระ ะ ทตดอยทายธาต และปจจยน มหลกพงสงเกตดงตอไปน คอ :- ๑. ถามศพทหนาเปนกมม ใหลง น อาคม. ๒. บางศพทมกมมเปนบทหนา แตไมลง น อาคม เชนน ตองซอนพยญชนะลงตนธาต. ๓. ถาไมมกมมเปนบทหนา ลง น อาคมไมได. ๔. เฉพาะ ทท ธาต ซงม ปร เปนบทหนา ใหแปลง อ แหง ปร เปน อ. ๑. ถามศพทหนาเปนกมม ใหลง น อาคม หมายความวา ตวทนาหนาธาตเปนตวกมม คอ เปนทตยาวภตต ใหลง น อาคม อ. ทปงกโร เปน ทป บทหนา กร ธาต ลง น อาคมทศพทอนเปน ทสดแหงบทหนา แปล น นน เปนนคคหต แลวจงแปลงนคคหตนน เปน ง เพราะม ก อยหลง ว. วา ทป กโรต-ต ทปงกโร. (ชนใด) ยอมทา ซงทพง เหตนน (ชนนน ) ชอวา ผนาซงทพง เปนกตตรป กตตสาธนะ. เวสสนตโร เปน เวสส บทหนา ตร ธาต ลง น อาคมท ส อนเปนทสดของศพทหนา แปลง น เปนนคคหต แลวจงแปลงนคคหต

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 50

นน เปน น เพราะม ต อยหลง ว. วา เวสส ตรต-ต เวสสนตโร. (ชนใด) ยอมขาม ซงตรอก เหตนน (ชนนน) ชอวา ผขามซง ตรอก. เปนกตตรป กตตสาธนะ. น อาคม มวธแปลดงน คอ :- ถาพยญชนะตนธาตเปน ก วรรค คอ ก ข ค ฆ ง ใหแปลงเปน ง " " " " ค " " จ ฉ ช ฌ " " " " " ฏ " " ฏ ฑ ฒ ณ " ณ " " " " ต " " ต ถ ท ธ น " น " " " " ป " " ป ผ พ ภ ม " ม ๒. ศพททมกมมเปนบทหนา แตไมลง น อาคม ตอง ซอนพยญชนะลงตนธาต คอ ตองซอนตวสะกดเขามาขางหนาธาต ตามวรรคของพยญชนะตองธาต เชน อ. หตกกโร เปน หต บทหนา กร ธาต ไมลง น อาคม แตซอน ก หนา กร ธาต ด ว. ในแบบ ตกกโร เปน ต บทหนา กร ธาต ไมลง น อาคม แตซอน ก หนา กร ธาต ว. วา ต กรต-ต ตกกโร. (ชนใด) ยอมทา (ซงกรรม) นน เหตนน (ชนนน) ชอวา ผทาซงกรรมนน เปนกตตรป กตต- สาธนะ. ๓. ถาไมมกมมเปนบทหนา ลง น อาคมไมได หมายความ วา ถงมบทหนา แตมใชกมมกด ไมมบทหนากด มอปสคเปน บทหนากด ลง น อาคมไมได.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 51

ก. มบทหนาแตมใชกมม เชน อนตลกขจโร เปน อนตลกข (กลางหาว) บทหนา จร ธาต อ ปจจย ว. วา อนตลกเข จรต-ต อนตวกขจโร. (นกใด) ยอมเทยวไป ในกลางหาว เหตนน (นกนน) ชอวา ผเทยวไปในกลางหาว. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ข. ไมมกมม เชน นโย เปน น ธาต อ ปจจย พฤทธ อ ท น เปน เอ แลวเอาเปน อย ว. วา นยน นโย. การนาไป ชอวา นย, หรอ ชโย เปน ช ธาต อ ปจจย พฤทธ อ ท ซ เปน เอ แลว เอาเปน อย ว. วา ชยน ชโย. ความชนะ ชอวา ชย. ๒ น เปน ภาวรป ภาวสาธน. หรอเชน สกขา ททาน ยก อ. ไวในแบบนน. ค. มอปสคนาหนา เชน สนจยโย เปน ส+น บทหนา จ ธาต ในความสงสม พฤทธ อ ท จ เปน เอ แลวเอาเปน อย ว. วา สนนจยน สนนจโย. การสงสม ชอวา สนนจยะ. หรอเชน ปฏสมภทา ในแบบ. ๔. เฉพาะ ทท ธาตซงม ปร เปนบทหนา ใหแปลง อ แหง ปร เปน อ เชน อ. วา ปรนทโน เปน ปร (ในกอน ) บท หนา ทท ธาต ลง อ ปจจย แปลง อ แหง ปร เปน อ เพราะม ท อยเบองหลง จงแปลงนคคหตเปน น ว. วา ปเร (ทาน) ททาต-ต ปรนทโน. (ทาวสกกะใด) ยอมให (ซงทาน ) ในกาลกอน เหตนน (ทาวสกกะนน) ชอวาผใหทานในกาลกอน.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 52

ศพททประกอบดวยปจจยน เมอสาเรจรปแลว เปนนามนาม บาง คณนามบาง และเปนไดทกรปทกสาธนะ ทเปนคณนาม แจก ไดทง ๓ ลงค ปลงค แจกตามแบบ อ การนต (ปรส), อตถลงค แจกตามแบบ อา การนต (กา), นปสกลงค แจกตามแบบ อ การนต (กล). อ ปจจย ปจจยน เมอประกอบกบธาตแลว ยอมคง อ ไวไมลบ และไมมวธเปลยนแปลงธาตอยางไร ทงไมมการนยมบทหนาดวย. ฉะนน จงไมมหลกอะไรทจะพงอธบายมาก แตในมลกจจายนทาน กลาววาลงไดเฉพาะธาต ๒ ตว คอ ทา และ ธา ธาตเทานน แตไม แนนก เพราะในธาตอนกมอกมาก เชน นนท, มน, รจ. นนท เปน นนท ธาต ลง อ ปจจย ว. วา นนทน นนท. ความเพลดเพลน ชอวา นนท. มน เปน มน ธาต ลง อ ปจจย ว. วา มนาต-ต มน. (ชนใด)ยอมร เหตนน (ชนนน) ชอวา ผร. รจ เปน รจ ธาต ในความรงเรอง-ชอบใจ ลง อ ปจจย ว. วา โรเจต-ต รจ. (ชน ใด) ยอมรงเรอ. เหตนน (ชนนน) ชอวา ผรงเรอง. โรจน รจ. ความชอบใจ ชอวา รจ. เชนนเปนตน. ศพททประกอบดวยปจจยน เมอสาเรจรปแลว เปนไดทง นามนาม และ คณนาม และทกรป ทกสาธนะแลวแตจะเหมาะ ทเปน คณนาม แจกไดทง ๓ ลงค ปลงค แจกตามแบบ อ การนต (มน),

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 53

อตถลงค แจกตามแบบ อ การนต (รตต), นปลงค แจกตามแบบ อ การนต (อกข). ณ ปจจย ปจจยน เปน ณ ปจจยแท มอานาจทฆะและพฤทธเชนเดยว กบปจจยทเนองดวย ณ เชน ณ ณว ณย ดงทไดอธบายมาแลว และปจจยน เมอลงประกอบทธาตแลว ยอมลบเสย มอานาจและ หนาททจะทาดงตอไปน คอ :- ๑. ตนธาตเปนรสสะ ตองพฤทธ. ๒. ตนธาตเปนทฆะหรอเปนพยญชนะสงโยค ไมตองพฤทธ. ๓. แปลงทสดธาตเปนอยางอนไดบาง ๔. ธาตม อา เปนทสด ลง ย ปจจย. ๕. แปลตวธาตเปนอยางอน. ๑. ตนธาตเปนรสสะ ตองพฤทธ. เชน อ.คาโห เปน คห ธาต ลง ณ ปจจยแลวลบเสย ทฆะตนธาต ว. วา คณหาต-ต คาโห. (ชนใด) ยอมถอเอา เหตนน (ชนนน) ชอวา ผถอเอา นเปนกตตรป กตตสาธนะ. คหณ คาโห. การถอเอา ชอวา คาหะ นเปนภาวรป ภาวสาธนะ. *ปรวาโร เปน ปร บทหนา วร ธาต ในความกน-ปด ถอเอา ความวา "แวดลอม." ว. วา ปรวาเรต-ต ปรวาโร. (ชนใด) *มาตคาโม มาต (มารดา) เปนบทหนา คม ธาต ใยความถง ว. วา มาตยา (สมภาว) คจฉต-ต มาตคาโม. (ชนใด) ยอมถง (ซงความเปนผเสมอ) ดวยมารดา เหตนน (ชนนน) ชอวา มาตคาม (ผหญง).

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 54

ยอมแวดลอม เหตนน (ชนนน ) ชอวา ผแวดลอม. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๒. ตนธาตเปนทฆะหรอเปนพยญชนะสงโยค ไมตองพฤทธ เชน ทเปนทฆะ อ. วา อาพาโธ เปน อา บทหนา พาธ ธาต ลง ณ ปจจยแลวลบเสย ไมพฤทธ ว. วา อาพาธต-ต อาพาโร. (สภาพใด) ยอมเบยดเบยนยง เหตนน (สภาพนน) ชอวา ผ เบยดเบยนยง. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ทเปนพยญชนะสงโยค. เชน อ. ธมมตกโก เปน ธมม บทหนา ตกก ธาต ลง ณ ปจจยแลวลบเสย ไมพฤทธ ว. วา ธมม ตกเกต-ต ธมมตกโก. (ชนใด) ยอมตรก ซงธรรม เหตนน (ชน นน ) ชอวา ผตรกซงธรรม. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๓. แปลงทสดธาตเปนอยางอนไดบาง เชน อ. จาโค เปน จช ธาต ลง ณ ปจจย แลวลบเสย แปลง ช ทสดธาตเปน ค แลวทฆะตนธาต ว. วา จชต-ต จาโค. (ชนใด ) ยอมสละ เหต นน (ชนนน) ชอวา ผสละ. นเปนกตตรป กตตสาธนะ. จชน จาโค. การสละ ชอวา จาคะ. นเปน ภาวรป ภาวสาธนะ. แม โรโค ในแบบกเชนเดยวกน. โสโก เปน สจ ธาต ในความแหง ลง ณ ปจจย แลวลบเสย แปลง จ ทสดธาตเปน ก พฤทธ อ ท ส เปน โอ ว. วา โสจต-ต โสโก. (ชนใด) ยอมเศราโศก เหตนน (ชนนน) ชอวา ผเศราโศก.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 55

โสจน โสโก. ความเศราโศก ชอวา โสกะ. แม ปาโก ในแบบ กเชนเดยวกน. บางคราว ถาธาตมตวสะกด เมอแปลงทสดธาตแลว กมกแปลง ตวสะกดนนเปนนคคหต แลวอาเทสเปนพยญชนะทสดวรรคในวรรค เดยวกบตวทแปลงนน เชน สงโค เปน สช ธาต ลง ณ ปจจย แลว ลบเสย แปลง ช เปน ค แปลง เปน นคคหต แลวอาเทสเปน ง ซงเปนพยญชนะทสดวรรคในวรรคเดยวกน ค ว. วา สชต-ต สงโค. (ชนใด) ยอมของ เหตนน (ชนนน) ชอวา ผของ. เปนกตตรป กตตสาธนะ. สชน สงโค. ความของ ชอวา สงคะ. เปนภาวรป ภาวสาธน. รงโค เปน รช ธาต ณ ปจจยแลวลบเสย แปลงช เปน ค. แปลง เปนนคคหตแลวอาเทสเปน ง ว. วา รชต-ต รงโค. (ชนใด) ยอมกาหนด เหตนน (ชนนน ) ชอวา ผกาหนด. เปน กตตรป กตตสาธน. รชต เอตถา-ต รงโค.(ชน) ยอมกาหนด ในประเทศนน เหตนน (ประเทศนน) ชอวา เปนทกาหนดแหงชน (หมายถงสถานทเตนรา). เปนกตตรป อธกรณสาธนะ. บางคราว แปลงตนธาตทเดยวกม เชน อ. ปรฬาโห เปน ปร บทหนา ฑห ธาต ในความเผา-รอน ลง ณ ปจจยแลวลบเสย แปลง ฑ ตนธาตเปน ฬ แลวทฆะตนธาตเปน อา ว. วา ปรฑหต-ต ปรฬาโห. (ชนใด) ยอมเรารอน เหตนน (ชนนน ) ชอวา ผ

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 56

เรารอน. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ปรฑหน ปรฬาโห. ความ เรารอน ชอวา ปรฬาหะ. เปนภาวรป ภาวสาธนะ. ๔. ธาตม อา เปนทสด ลง ย ปจจย เชน อ. ทาโย เปน ทา ธาต ลง ณ ปจจยแลวลบเสย ลง ย ปจจย หรอ จะกลาววาแปลง อา เปน อาย กได ว. วา ทาตพพน-ต ทาย. (วตถใด) (เตน อนเขา) พงให เหตนน (วตถนน) ชอวา อนเขาพงให. (หมายถงรางวล) เปนกมมรป กมมสาธนะ. ทาน ทาโย. การให ชอวา ทายะ. เปน ภาวรป ภาวสาธนะ. ๕. แปลงตวธาตเปนอยางอน เชน อ. วโธ. เปน หน ธาต ลง ณ ปจจยแลวลบเสย แปลง หน เปน วธ ว. วา หนต-ต วโธ (ชนใด) ยอมฆา เหตนน (ชนนน) ชอวา ผฆา. สงขารา เปน ส บทหนา กร ธาต ณ ปจจย แปลง กร เปน บร ทฆะ อ ตนธาตเปน อา แปลงนคคหตเปน ง ว. วา ส สฏ กรยนเต-ต สงขารา.(ธรรมทงหลายเหลาใด) (ปจจเยน อนปจจย) ยอมทาพรอม คอวาดวยด เหตนน (ธรรมทงหลายเหลานน) ชอวา อนปจจยกระทาพรอม. เปนกมมรป กมมสาธนะ. อภสงขาโร. เปน อภ+ส บทหนา กร ธาต ณ ปจจย ว. อภ วสฏเน ส สฏ กโรต-ต อภสงขาโร. (สภาพใด) ยอมทา ยง คอวา โดยวเศษ ด คอวา ดวยด เหตนน (สภาพนน) ชอวา ผ ทายงด. เปนกตตรป กตตสาธนะ.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 57

ปรกขาโร เปน ปร บทหนา กร ธาต ลง ณ ปจจยแลวลบเสย แปลง กร เปน ขร ทฆะตองธาตเปน อา ซอน ก ว. วา ปร สมนตโต กโรต เตนา-ต ปรกขาโร* (ชน) ยอมทารอบ คอวาโดยรอบ ดวยเครองประดบนน เหตนน เครองประดบนน ชอวา เปนเครอง ทารอบ (แหงชน). เปนกตตรป กรณสาธนะ. ปเรกขาโร เปน ปณ บทหนา กร ธาต ลง ณ ปจจยแลวลบเสย แปลง กร เปน ขร ทฆะตนธาตเปน อา ซอน ก ว. วา ปเร กรณ ปเรกขาโร การทาในเบองหนา ชอวา ปเรกขาระ. ถอเอาความวา ความยกยอง. ปจจยนเมอลงประกอบกบธาตแลว เปนนามนามกได คณนาม กได ทเปนนาม มใชแตภาวรป ภาวสาธนะ สวนสาธนะนอกนน เปนไดเฉพาะคณนาม แจกไดทง ๓ ลงค ปลงค แจกตามแบบ อ การนต (ปรส), อตถลงค แจกตามแบบ อา การนต (กา), นปสกลงค แจกตามแบบ อ การนต (กล), และเปนไดทกรป ทก สาธนะ ไมมจากด. เตว ปจจย ปจจยตวน แปลกจากปจจยตวอน ๆ คอ ไมใชลงในรปและ สาธนะอะไร ๆ แตเมอลงแลว ใชแทนวภตตนามได และวภตตทใช แทนนน กเฉพาะจตตถวภตตเดยว และใชอายตนบาตวา "เพอ" * ปรกขาโร แปลได ๓ นย คอ : เครองลอม ไดแกค เชน นครปรกขาโร คเมอง๑, เครองประดบ เชน รโถ เสตปรกขาโร รถมเครองประดบขาด ๑, เครองใช เชน ชวตปรกขาโร เครองใชสาหรบชวต ๑.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 58

เทานน ทงจะนาไปแจกตามจตตถวภตตหรอวภตตอน ๆ กไมไดทง สน จงนบวาเปนพวกอพยยปจจย คอจะแจกตามวภตตนามไมได และไมมการตงวเคราะหเหมอนปจจยอน ๆ คอเมอลงประกอบกบ ธาตแลว เปนอนสาเรจรปทเดยว ตวปจจยเองกคงไวตามเดม ไมลบและเปลยนแปลง และมอานาจใหแปลงตวธาตไดบาง เชน อ. กาเตว เพอจะทา เปน กร ธาต แปลง กร เปน กา ลง เตว ปจจย แปลงทสดธาตบาง เชน อ. คนเตว เพอจะไป เปน คม ธาต แปลง ม ทสดธาตเปน น นอกจากนกคงไวตามรปเดม เชน อ. าเตว เพอความร เปน า ธาต, ปหาเตวา เพอจะละ เปน ป บท หนา หา ธาต. พฤทธตนธาตไดบาง อ. เนเตว เพอจะนาไป เปน น ธาต. ต ปจจย ปจจยน เมอลงประกอบกบธาตแลว โยมากคงรปเปน ต ไว เสมอ ไมลบและเปลยนแปลง แตทเปลยนแปลงเปนอยางอนกมบาง และมอานาจหนาท ๑ จะตองทากบตวธาตดงน คอ :- ๑. ธาตสองตว ลบพยญชนะทสดธาตได. ๒. ธาตตวเดยว คงไวตามเดม. ๓. แปลงพยญชนะทสดธาตเปนอยางอน บาง. ๔. เฉพาะ า ธาต ตองแปลง อ เปน อ, ปา ธาต แปลง อา เปน อ.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 59

๕. บางคราวแปลงตวปจจยเองบาง. ๖. แปลงตวธาตบาง. ๑. ธาตสองตว ลบพยญชนะทสดธาตได คอ เมอลบ ทสดธาตแลว กลงปจจยแทนตวทลบนน หลกเกณฑนโดยมากอนโลม ตามอยาง ต ปจจยในกรยากตก คอ ธาตทม ม, น, และ ร, เปนทสด ใหลบทสดธาตเสย เชน อ. รต, สมมต, วกต. รต เปน รม ธาต ในความยนด ลง ต ปจจย แลวลบทสด ธาตเสย ว. วา รมน รต. ความยนด ชอวา รต. เปนภาวรป ภาวสาธนะ. รมต เอตายา-ต รต. (ชน) ยอมยนด ดวยธรรมชาต นน เหตนน (ธรรมชาตนน) ชอวา เปนเครองยนด (แหงชน). เปน กตตรป กรณสาธนะ. แม คต ในแบบมนยเชนกน. สมมต เปน ส บทหนา มน ธาต ในความร ลง ต ปจจย ลบทสดธาตเสย แปลงนคคหตท ส เปน ม เพราะม ม อยหลง ว. วา ส สฏ มต-ต สมมต. (ธรรมชาตใด) ยอมรพรอม คอวา ดวยด เหตนน (ธรรมชาตนน) ชอวา ผรพรอม. เปนกตตรป กตตสาธนะ. สมมนน สมมต ความรพรอม ชอวา สมมต, เปน ภาวรป ภาวสาธนะ. ส สฏ มต เอตายา-ต สมมต. (ชน) ยอมรพรอม คอวา ดวยด ดวยธรรมชาตนน เหตนน (ธรรมชาตนน) ชอวา เปนเครองรพรอม (แหงชน). เปนกตตรป กรณสาธนะ.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 60

สนตต เปน ส บทหนา ตน ธาต ในความสบตอ ลง ต ปจจย ลบทสดธาต แปลงนคคหตท ส เปน น เพราะ ม ต อยหลง ว. วา สนตนน สนตต ความสบตอ ชอวา สนตต. เปน ภาวรป ภาวสาธนะ. วกต เปน ว บทหนา กร ธาต ในความทา ลง ต ปจจย ลบทสดธาต ว. วา ววเธน อากาเรน กรณ วกต. ความทา โดยอาการมอยางตาง ๆ ชอวา วกต. เปน ภาวรป ภาวสาธนะ แม สต ในแบบกมนยเดยวกน. ๒. ธาตตวเดยวคงไวตามเดม เชน อ. วภต เปน ว บทหนา ภ ธาต ในความม-เปน ลง ต ปจจย ว. วา วเสสโต ภวต-ต วภต. (ธรรมชาตใด) ยอมเปน โดยวเศษ เหตนน (ธรรมชาตนน) ชอวา ผเปนโดยวเศษ. เปนกตตรป กตตวสาธนะ. วภวน วภต ความเปนโดยวเศษ ชอวา วภต. เปนภาวรป ภาวสาธนะ. ถต เปน ถ ธาต ในความชมเชย ลง ต ปจจย ว. วา ถวน ถต. ความชมเชย ชอวา ถต. เปนภาวรป ภาวสาธนะ. บางคราวธาตตวเดยวเปน ทฆะ รสสะเสยบางกม เชน อ. ปต เปน ปา ธาตในความรกษา ลง ต ปจจย แลวรสสะ อา ท ปา เปน อ ว. วา ปาต-ต ปต. (ชนใด) ยอมรกษา เหตนน (ชนนน) ชอ วา ผรกษา. (ผว,นาย). บางคราวเมอรสสะแลว ซอน ต กม อ. วตต เปน ว

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 61

บทหนา า ธาต ลง ต ปจจย รสสะ อา ท า เปน อ ซอน ต. ว. วา วาปน วตต. การใหรตาง ๆ ชอวา วตต (การขอ). ๓. แปลงพยญชนะทสดธาตเปนอยางอน นโดยมาก อนโมตาม ต ปจจยในกรยากตกเหมอนกน คอ ธาตทม จ, ช, ป, และ ท เปนทสด แปลงทสดธาตเปน ต เชน อ. วมตต, ภตต, วภตต, คตต, อาปตต. วมตต เปน ว บทหนา มจ ธาต ในความพน ลง ต ปจจย แลวแปลง จ ทสดธาตเปน ต ว. วา วมจจน วมตต. ความพน วเศษ ชอวา วมตต. เปนภาวรป ภาวสาธนะ. ภตต เปน ภช ธาต ในความแจกจาแนก-คบ ลง ต ปจจย แปลง ช ทสดธาตเปน ต ว. วา ภชน ภตต. การคบ ชอวา ภตต วภตต ว บทหนา ภช ธาต ว. วา วภชน วภตต. การจาแนก ชอวา วภตต. เปน ภาวรป ภาวสาธนะ. คตต เปน คป ธาต ในความคมครอง ลง ต ปจจย แลว แปลง ป ทสดธาตเปน ต ว. วา คปน คตต. ความคมคอรง ชอ วา คตต เปนภาวรป ภาวสาธนะ. ตตต เปน ตป ธาต ในความอม ลง ต ปจจย แลวแปลง ป ทสดธาตเปน ต ว. วา ตปน ตตต. ความอม ชอวา ตตต. เปน ภาวรป ภาวสาธนะ. อาปตต เปน อา บทหนา ปท ธาต ในความถง ลง ต ปจจย

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 62

แลวแปลง ท ทสดธาตเปน ต ว. วา อาปชชน อาปตต. ความตอง ชอวา อาปตต. เปนภาวรป ภาวสาธนะ. ๔. เฉพาะ า ธาต แปลง อา เปน อ ปา ธาต แปลง อา เปน อ อ. ต, ปต. ต เปน า ธาต ในความยน-ตงอย ลง ต ปจจย แปลง อา ท า เปน อ ว. วา าน ต. ความตงอย ชอวา ต. ปต๑ เปน ปา ธาต ในความดม ลง ต ปจจย แปลง อา ท ปา เปน อ ว. วา ปวน ปต. ความดม ชอวา ปต. ๒ น เปน ภาวรป ภาวสาธนะ. ๕. บางคราวแปลงตวปจจยเองบาง นโดยมากถอตาม หลก ต ปจจย ในกรยากตกกเชนเดยวกน คอ :- ก. ธาตม ธ, ภ เปนทสด แปลง ต เปน ทธ แลวลบทสดธาต อ. พทธ, ลทธ, วสทธ, สมทธ. พทธ เปน พธ ธาต ในความร ลง ต ปจจย แลวแปลง ต เปน ทธ ว. วา พชฌต เอตายา-ต พทธ. (ชน) ยอมรชดดวย ปญญานน เหตนน (ปญญานน) ชอวา เปนเครองร (แหงชน). ๑. ทกลาวนเปนมตในมลกจจายน แตในอภธานนปปทกา สจ กลาววาปตเปนธาตในความ ใหเอบอม ตง ว. วา ปเณต-ต ปต. ธรรมชาตใด ยอมยงใจใหเอบอม เหตนน ธรรมชาตนน ชอวาผยงใจใหเอบอมเรยกวาปต. ความจรงนาจะเปน ปน แปลง น เปน ณ และทานก กลาววา ปร ธาต กบ ป ธาต มความอยางเดยวกน. ปต โดยมากแปลกนวา ความเอบอม มไดแปลวา ความดม

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 63

เปนกตตรป กรณสาธนะ. ลทธ เปน ลภ ธาต ในความได ลง ต ปจจย แลวแปลง ต เปน ทธ ว. วา ลภต เอตายา-ต ลทธ. (ชน) ยอมได ดวย ธรรมชาตนน เหตนน (ธรรมชาตนน) ชอวา เปนเหตได (แหงชน). เปนกตตรป กรณสาธนะ. วสทธ เปน ว บทหนา สธ ธาต ในความหมดจด ว. วา วสชฌน วสทธ. ความหมดจด ชอวา วสทธ. สมทธ เปน ส บทหนา อธ ธาต ในความสาเรจ ว. วา สมชฌน สมทธ. ความสาเรจพรอม ชอวา สมทธ. ๒ นเปน ภาวรป ภาวสาธนะ. ข. ธาตม ม เปนทสด แปลง ต เปน นต แลวลบทสดธาต อ. นกนต, สนต. นกนต เปน น บทหนา กม ธาต ในความปรารถนา ลง ต ปจจย แลวแปลง ต เปน นต ว. วา นกมน นกนต. ความใคร ชอวา นกนต. สนต เปน สม ธาต ในความสงบ ลง ต ปจจย แลวแปลง ต เปน นต ว. วา สมน สนต ความสงบ ชอวา สนต ๒ นเปน ภาวรป ภาวสาธนะ. ค. ธาตม ส เปนทสด แปลง ต เปน ฏ แลวลบทสดธาต อ. อนสฏ , สนตฏ , ทฏ .

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 64

อนสฏ เปน อน บทหนา สาส ธาต ในความสอน ลง ต ปจจย แปลง อา ท ส เปน อ แลวแปลง ต เปน ฏ ว. วา อนสาสน อนสฏ . การตามสอน ชอวา อนสฏ . สนตฏ ๑ เปน ส บทหนา ตส ธาต ในความยนด ลง ต ปจจย แลวแปลง ต เปน ฏ ว. วา สนตสสน สนตฏ . ความยนดพรอม ชอวา สนตฏ . ทฏ เปน ทส ธาตในความเหน ลง ต ปจจย แลวแปลง ต เปน ฏ ว. วา ทสสน ทฏ . ความเหน ชอวา ทฏ . ๒ นเปน ภาวรป ภาวสาธนะ. ๖. แปลงตวธาต เชน ชาต เปน ชน ธาต ในความเกด ลง ต ปจจย แลวแปลง ชน เปน ชา [ แตการแปลงเชนน ไมเฉพาะแต ปจจยน แมในทอนกแปลงไดเชน ในอาขยาตเปน ชายต (ยอม เกด), กรยากตกเปน ชาโต (เกดแลว) เปนตน] ว. ชนน ชาต. ความเกด ชอวา ชาต. เปนภาวรป ภาวาสาธนะ. ปจจยน เมอลงประกอบกบธาตสาเรจรปแลว เปนไดทกรป และทกสาธนะ ใชเปนนามนามกได คณนามกได เฉพาะภาวรป

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 65

ภาวสาธนะเปนไดแตนามนาม นอกนนเปนคณนาม การแจกตามลงค มทนยมใชเฉพาะ อ การนต อตถลงค (รตต) เทานน. ต ปจจย ปจจยน คลายกบ เตวา ปจจยทกลาวแลว คอ ไมลงในรปและ สาธนะอะไร เมอลงประกอบกบธาตสาเรจรปแลว ใชแทนวภตตนาม ได ๒ วภตต คอ ปฐมาวภตต และ จตตถวภตต ใชอายตนบาต คอ ปฐมาวภตตวา "อนวา อน-" ถอเอาความวา "การ-" หรอ "ความ-," จตตถวภตตวา "เพอ-" แตหาแจกตามวภตต นามไดไม คงตวอยตามรปเดม และไมมการตงวเคราะหเหมอน ปจจยอน และมอานาจหนาทจะทากบธาตคลายกบ ต ปจจย ใน กรยากตกบางประการ ดงตอไปน คอ :- ๑. ธาตสองตว ไมลบ แตตองลง อ อาคมหลงธาต. ๒. ธาตตวเดยวคงไวคงตามเดมบาง พฤทธตนธาตบาง. ๓. แปลงพยญชนะทสดธาตบาง. ๔. แปลงตวธาตเปนอยางอนบาง. ๕. แปลงตวเองบาง. ๑. ธาตสองตว ไมลบ แตตองลง อ อาคมหลงธาต หมาย ความวา ธาตสองตว ใหลง อ อาคมหลงธาต ไมมการแปลงตว ธาตหรอลบพยญชนะทสดธาต ใหคงธาตไวตามเดม เชน อฐ ลภต เปน ลภ ธาต สมต เปน สม ธาต ลง ต ปจจย คงทสดธาตไว ลง

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 66

อ อาคมหลงธาต. อนง ธาตทสาเรจรปมาจากอาขยาตแลว เมอมาลงปจจยน คงอยตามรปเดม และให ลง อ อาคม เชน อ. ลมปต เปน ลป ธาต ลงนคคหตอาคมแลว แปลงเปน ม ตามหมวด รธ ธาต เมอลง ต ปจจย ตองลง อ อาคมหลงธาต. วมจจต เปน ว บทหนา มจ ธาต ลง ย ปจจยหมวด ทว ธาต แปลง ย กบทสดธาตเปน จจ เมอลง ต ปจจย ตองลง อ อาคมหลงธาต. ชนต เปน ช ธาต นา ปจจย หมวด ก ธาต ต ปจจย ลง อ อาคมท นา ปจจย. ๒. ธาตตวเดยวคงไวตามเดมบาง พฤทธตนธาตบาง ท คงไวตามเดม หมายเอาเฉพาะธาตทเปนทฆะ คอเปนสระยาวอยแลว เมอลง ต ปจจย ใหคงไว เชน อ. าต เปน า ธาต ในความร. ปาต เปน ปา ธาต ในความดม. พฤทธทตนธาต คอ ใหพฤทธ ตนธาตไดเฉพาะทเปนรสสะเทานน เชน อ เชต เปน ช ธาต ในความชนะ พฤทธ อ เปน เอง โหต เปน ห ธาต ในความ ม-เปน พฤทธ อ เปน โอ. แตบางคราวธาตถงเปนทฆะ แตก พฤทธไดบาง อ. เนต เปน น ธาต ในความนาไป พฤทธ อ เปน เอ. สยต เปน ส ธาต ในความนอน พฤทธ อ เปน เอ แลวเอา เปน อย. อนง ธาตตวเดยวนนแหละ เมอเปลยนแปลงไปเปนสองตว แลว กนบวาเปนธาตสองตวได และใหนาหลกในขอ ๑ มาใช คอ

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 67

ใหลง อ อาคมทตวหลง เชน ส ธาต เมอแปลง อ เปน เอ แลว เอาเปน อย ไดรปเปน สย จงกลายเปนธาตสองตวไป ใหลง อ อาคมได เปน สยต, ภ ธาต พฤทธ อ เปน โอ แลวเอาเปน อว เปน ภว ลง อ อาคมได อ. ภวต. หรอทเปลยนแปลงโดยวธ อพภาส กลายเปนพยญชนะสองตวขน ตองลง อ อาคมเชนกน อ. ชหต เปน หา ธาต ในความละ เทวภาวะ ห ไวหนา แลว แปลงพยญชนะนนเปน ช ลง อ อาคม. ๓. แปลงพยญชนะทสดธาต คอ แปลงพยญชนะตวหลงธาต เปนอยางอน :- ก. ธาตม ท เปนทสด แปลงทสดธาตเปน ต. อ. ปตต เปน ปท ธาต ในความถง ลง ต ปจจย แปลง ท ทสดธาตเปน ต. วตต. เปน วท ธาต ในความกลาว ลง ต ปจจย แปลง ท ทสดธาต เปน ต. ข. ธาตม ร เปน ทสด เชน อ. กตต เปน กร ธาต ในความ ทา ลง ต ปจจย แปลง ร ทสดธาตเปน ต, หรอจะเรยกตามแบบ วา ลบ ร ซอน ต กไดทง ๒ นย. ค. ธาตม ม, น. เปนทสด เชน คนต เปน คม ธาต แปลงทสด ธาตเปน น หนต เปน หน ธาต แปลง น ทสดธาตเปนตวสะกด. ๔. แปลงตวธาตเปนอยางอน เชน อ. กาต เปน กร ธาต ลง ต ปจจย แลวแปลง กร เปน กา, ปวต เปน ปา ธาต ในความ ดม ลง ต ปจจย แลวแปลง ปา เปน ปว.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 68

๕. แปลงตวเอง คอ แปลง ต ปจจยกบทสดธาตเปนอยางไร วธแปลงตองแลวแตพยญชนะทสดธาต และอนโลมตาม ต ปจจยใน กรยากตกไดบางบางอยาง เชน :- ก. ธาตม ภ เปน ทสด แปลง ต ปจจยกบทสดธาตเปน ทธ อ. ลทธ เปน ลภ ธาต ในความได ลง ต ปจจย แปลง ต กบทสดธาต เปน ทธ. ข. ธาตม ส เปนทสด แปลง ต ปจจยกบทสดธาตเปน ฏ อ. ทฏ เปน ทส ธาต ในความเหน ลง ต ปจจย แปลง ต กบทสด ธาตเปน ฏ ลบ อ ท ท เสย. ผฏ เปน ผส ธาต ในความถกตอง ลง ต ปจจย แปลง ต กบทสดธาตเปน ฏ . ย ปจจย ปจจยน เมอลงประกอบกบธาต หาคงตวอยตามเดมไม คง เปลยนแปลงไป และใชลงในตสสลสาธนะไดอกดวย กวธเปลยน แปลงของปจจยน คงไมมมากเทาไรนก เมอจะกลาวตามหลกก เปลยนแปลงได ๓ อยางเทานน คอ :- ๑. แปลง ย เปน อน การแปลงเชนน ใชไดในธาตทวไป ไมจากดทสดธาต คอไมวาทสดธาตจะเปนเชนไร เมอลง ย ปจจย แลว ใหแปลง ย นนเปน อน เสมอไป อ. วโรจโน เปน ว บทหนา รจ ธาต ในความรงเรอง ย ปจจย พฤทธ อ ท ร เปน โอ แปลง

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 69

ย เปน อน ว. วา วโรจตต-ต วโรจโน. (ชนใด) ยอมรงเรอง เหตนน (ชนนน) ชอวา ผรงเรอง. เปน กตตรป กตตสาธนะ. วโรจต สเลนา-ต วโรจโน. (ชนใด) ยอมรงเรอง โดยปกต เหตนน (ชนนน) ชอวา ผรงเรองโดยปกต เปนกตตรป ตสสล- สาธนะ. วจน เปน วจ ธาต ในความกลาว ลง ย ปจจย แลวแปลง เปน อน ว. วา วจตพพน-ต วจน. (สททชาตใด) (เตน อน เขา) พงกลาว เหตนน (สททชาตนน) ชอวา อนเขาพงกลาว. เปนกมมรป กมมสาธนะ. วจยเต-ต วจน. (เตน อนเขา) ยอม กลาว เหตนน ชอวา การกลาว. เปนภาวรป ภาวสาธนะ. วจต เตนา-ต วจน. (ชน) ยอมกลาว ดวยสททชาตนน เหตนน (สททชาตนน) ชอวา เปนเครองกลาว (แหงชน) เปนกตตรป กรณสาธนะ. ๒. แปลง ย เปน อณ นแปลงไมไดในธาตทวไป คอจากด เฉพาะธาตบางตว ทนยมใชกคอธาตทม ร, ห เปนทสดเทานน. ก. ธาตม ร เปนทสด เชน อ. ปรณ เปน ปร ธาต ใน ความเตม ลง ย ปจจย แปลง ย เปน อณ ว. วา ปรยเต-ต ปรณ. (เตน อนเขา) ยอมใหเตม เหตนน ชอวา ความใหเตม (การบาเพญ). มรณ เปน มร ธาต ในความตาย ลง ย ปจจย แปลง ย

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 70

เปน อณ ว. วา มรตพพน-ต มรณ. (เตน อนเขา) พงตาย เหตนน ชอวา ความตาย. เปนภาวรป ภาวสาธนะ. มรต เอตถา-ต มรณ. (ชน) ยอมตาย ในทนน เหตนน (ทนน) ชอวา ทเปน ทตาย (แหงชน). เปนกตตรป อธกรณสาธนะ. ข. ธาตม ห เปนทสด เชน อ. คหณ เปน คห ธาต ใน ความถอเอา ลง ย ปจจย แปลง ย เปน อณ ว. วา คเหตพพน-ต คหณ. (เตน อนเขา) พงถอเอา เหตนน ชอวา ความถอเอา. เปนภาวรป ภาวสาธนะ. แตธาตม ห เปนทสดน ไมสนยมแนนอนเหมอนธาตม ธ เปน ทสดนก คออาจแปลงเปน อน กได อ. อปนยหน เปน ออป บทหนา นห ธาต ในความผก ลง ย ปจจย (อาขยาต) แปลง ย กบทสดธาต เปน ยห แลวลง ย ปจจย แปลง ย เปน อน ว. วา อปนยหยเต-ต อปนยหน. (เตน อนเขา) ยอมเขาไปผก เหตนน ชอวา ความผก เปนภาวรป ภาวสาธนะ. นอกจากน บางคราวถงธาตทมใชม ร, ห เปนทสด แตแปลง เปน อณ กม ทเปนเชนน กมโดยสวนนอย เชน อ. ปาณ เปน ป บทหนา า ธาต ในความร ลง ย ปจจย แปลง ย เปน อณ ซอน ว. วา ปชานาต เตนา-ต ปาณ. (ชน) ยอมปรากฏ ดวยธรรมชาตนน เหตนน (ธรรมชาตนน) ชอวา เปน เครองปรากฏ (แหงชน). เปนกตตรป กรณสาธนะ. แมศพทวา

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 71

าณ (ธรรมชาตเปนเครองร), วาณ ความรแจง (ซง อารมณ) ซงออกจาก า ธาต กเชนเดยวกน. าณ ว. วา ชานาต เตนา-ต าณ. (ชน) ยอมร ดวยธรรมชาตนน เหต นน (ธรรมชาตนน) ชอวา เปนเครองร (แหงชน). เปนกตตรป กรณสาธนะ. ชานน าณ. ความร ชอวา ญาณ. เปนภาวรป ภาวสาธน. วาณ ว. วา วาตพพน-ต วาณ. (เตน อนเขา) พงรแจง เหตนน ชอวา ความรแจง (ซงอารมณ) เปน ภาวรป ภาวสาธนะ. สมโณ เปน สม ธาต ในความสงบ ลง ย ปจจย แลวแปลง ย เปน อณ ว. วา สเมต-ต สมโณ. (ชนใด) ยอมสงบ เหตนน (ชนนน) ชอวา ผสงบ. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๓. แปลง ย เปน อานน นจากดใหใชไดแตเฉพาะ า ธาต ตวเดยวเทานน และ า ตวนน ตองแปลงเปน ชา เสมอไป อ.ชานน, วชานน. ชานน เปน า ธาต ในความร แปลง า เปน ชา ลง ย ปจจย แลวแปลง ย เปน อานน ว. วา ชานน ชานน. ความร ชอวา ชานนะ. วชานน เปน ว บทหนา า ธาต แปลง า เปน ชา ลง ย ปจจย แปลง ย เปน อานน ว. วา วชานน วชานน. ความรแจง ชอวา วชานนะ. ๒ น เปนภาวรป ภาวสาธนะ.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 72

ปจจยน เมอลงในธาตสาเรจรปแลว เปนไดทงนามนามและ คณนาม. ภาวรป ภาวสาธนะ เปนนามนาม. นอกนนเปนคณนาม ทเปนคณนามแจกไดทง ๓ ลงค ในปลงค แจกเหมอน อ การนต (ปรส), อตถลงค แจกเหมอน อา การนต (กา), นปสกลงค แจกเหมอน อ การนต (กล). อนง ปจจย ยงมอานาจบงคบนามศพท ซงเปนฉฏฐวภตต ใหแปลอายตนบาตของทตยาวภตตวา (ซง)ได อ. สพพาปาปสส อกรณ. การไมทา ซงบาปทงปวง เปนตน. ปจจยในแบบเหลาน เมอประกอบกบธาตสาเรจรปแลว ทเปน คณนาม ยอมแจกไดทง ๓ ลงค และเปลยนรปไปตามวภตตของนาม เสมอ สวนทเปนนามนาม ยอมคงตวอย คอเปนลงคใด กคงเปน ลงคนน ไมเปลยนไป บางศพทกนยมเปนปลงค เมอเปนปลงคแลว จะเปนลงคอนไมได. เชน โกโธ (ความโกรธ) โทโส (ความ ประทษราย) เปนตน. บางศพทกนยมเปนอตถลงค เชน เจตนา (ความจงใจ), ปพพชชา (การบวช), อจฉา (ความปรารถนา) เปนตน. บางศพทกนยมเปน นปลงค เชน กรณ (ความทา) วจน (คาเปนเครองกลาว), สวน (การฟง) เปนตน. ฉะนน เมอตองการเปนวภตตอะไร กจงนาไปแจกใหตรงตามลงคและ การนตนน ๆเถด.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 73

ปจจยนอกแบบ ปจจยเหลาน ไดแกปจจยทมไดปรากฏในแบบบาลไวยากรณ แตมปรากฏอยในมลกจจายน เปนปจจยซงมทใชนอย และจดเปน หมวดหมไมไดสะดวก เพราะไมแนนอน คอบางคราวกลงไดเฉพาะ ธาตบางตว และบางคราวกเปนไดแตบางสาธนะ ไมทวไป ตอไปนจะ ไดนามาแสดงไว เพอผตองการจะเรยนรพสดาร จะไดทราบตามความ ประสงค กปจจยเหลานทงหมดดวยกน มอย ๑๔ ตว คอ อาว, อน, อก, ณก, ตาย, ตก, มา, ร, รตถ, รมม, รจจ, รต, รรย, ราต. ๑. อาว ปจจย ปจจยน ใชลงในอรรถแหงตสสลสานะ เชน อ. วา ภยทสสาว เปน ภย บทหนา ทส ธาต ในความเหน แปลง ทส เปน ทสส แลว ลบ อ ท ท ออกเสย ว. ภย ปสสต สเลนา-ต ภยทสสาว. (ชนใด) ยอมเหน ซงภย โดยปกต เหตนน (ชนนน ) ชอวา ผเหนซงภย โดยปกต. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๒. อน ปจจย ปจจยน ใชลงได ๒ สาธนะ คอ กตตสาธนะ ๑ ภาวสาธนะ ๑ เทานน นอกนหาลงไดไม เชน อ. วา ชโน, สปน. ชโน เปน ช ธาต ในความชนะ ลง อน ปจจย ลง อ ท ช เสย ว. วา ชนาต-ต ชโน. (พระผมพระภาคเจาใด) ยอมชนะ เหตนน (พระผมพระภาคเจานน) ชอวา ผชนะ เปนกตตรป กตตสาธนะ.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 74

สปน เปน สป ธาต ในความหลบ ลง อน ปจจย ว. วา สปยเต-ต สปน. (เตน อนเขา) ยอมหลบ เหตนน ชอวา ความ หลบ, ถอเอาความวา "ความฝน" เปนภาวรป ภาวสาธนะ. ๓. อก ปจจย ปจจยน มทใชโดยมาก เปนกตตรป กตตสาธนะ และตาม ตมภรมลกจจายนกลาววา ลงในอรรถวา ควร วธตงวเคราะห มรป และลกษณะคลายตทธต แตบางตวมไดลงในอรรถวา ควร เสมอไป เชน อ. วา คมโก. เปน คม ธาต ลง อก ปจจย ว. วา คนต ภพโพต- คมโก. (ภกษใด) เปนผคงงร เพอจะไป เหตนน (ภกษนน) ชอวา ผควรเพอจะไป. ในอภธานนปปทปกา สจวา ลงในอรรถวา ปรารถนากได ว. วา คนต อจฉต-ต คมโก. (ภกษใด) ยอม ปรารถนา เพอจะไป เหตนน (ภกษนน) ชอวา ผปรารถนาเพอจะ ไป, หรอไมลงในอรรถอะไรกได ว. วา คจฉต-ต คมโก. (ภกษ ใด) ยอมไป เหตนน (ภกษนน) ชอวา ผไป. โอปนยโก เปน อป บทหนา น ธาต ในความนาไป ลง อก ปจจย พฤทธ อ ท อป เปน โอ แปลง อ ท น เปน เอ แลวเอาเปน อย ว. วา (อตตน) อปเนต ภพโพ-ต โอปนยกโก.๑ (ธรรมใด) เปนสภาพควร เพออนนาเชาไป (ในคน) เหตนน (ธรรมนน) ๑. ทตง ว. เชนน โดยอนโลมศพทวา คมโก แตในมลกจจายนตง ว. วา อปนเย นยตโต-ต โอปนยโก. (ธรรมใด) ควรแลวในอนนอมเขาไป เหตนน (ธรรมนน ) ชอวา โอปนยกะ. ศพทนเปนตทธตกได.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 75

ชอวา ควรเพออนนาเขาไป (ในตน). ทปกา เปน ทป ธาต ในความสองสวาง ลง อก ปจจย ทฆะ อ ท ท เปน อ ว. วา ทปปต-ต ทปกา. (ธรรมชาตใด) ยอม สองสวาง เหตนน (ธรรมชาตนน) ชอวา ผสองสวาง ศพทนมไดใช ลงในอรรถวา ควร และใชเปนรปอตถลงคเสมอ. ๔. ณก ปจจย ปจจยนมนยมใชเปนกตตนรป กตตสาธนะ. และใชลงในอรรถ แหงตสสลสาธนะ. เชน อ. การโก เปน กร ธาต ในความทา ลง ณก ปจจย เพราะปจจยนเปนปจจยทเนองดวย ณ จงมอานาจให ทฆะ อ ตนธาตเปน อา และลบ ณ เสย ว. วา กาโรต สเลนา-ต การโก. (ชนใด) ยอมทา โดยปกต เหตนน (ชนนน) ชอวา ผทาโดยปกต. กามโก เปน กาม ธาต ในความใคร ลง ณก ปจจย ว. วา กามต สเลนา-ต กามโก. (ชนใด) ยอมใคร โดนปกต เหตนน (ชนนน) ชอวาผใครโดยปกต. ๕. ตยย ปจจย ปจจยน เมอลงประกอบกบธาตแลว มลกษณะเชนเดยวกน กบพวกกจจปจจย เพราะเปนได ๒ สาธนะเหมอนกน คอ เปนกมม- สาธนะกได ภาวสาธนะกได และมอานาจหนาททจะตองทากบธาต ดงน คอ :-

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 76

๑. ธาตตวเดยวคงไวตามเดม. ๒. ธาตสองตวแปลงทสดธาต. ๓. แปลง ต แหง ตยย เปนอยางอน แลวลบทสดธาต. ๑. ธาตตวเดยวคงไวตามเดม เชน อ. วา าตยย เปน า ธาต ในความร ลง ตยย ปจจย คงธาตไว ว. วา าตพพน-ต าตยย. (ธรรมชาตใด) (เตน อนเขา) พงร เหตนน (ธรรมชาต นน) ชอวา อนเขาพงร. ปาตยย เปน ปา ธาต ในความดม ลง ตยย ปจจย คงธาต ไว ว. วา ปาตพพพน-ต ปาตยย. (นาใด) (เตน อนเขา) พง ดม เหตนน (นานน) ชอวา อนเขาพงดม. ๒ นเปนกมมรป กมมสาธนะ. ๒. ธาตสองตวแปลงทสดธาต เชน อ. วา ปตตยย เปน ปท ธาต ในความถง ลง ตยย ปจจย แปลง ท ทสดธาตเปน ต หรอ จะเรยกวาลบ ท ซอน ต กได ว. วา ปตตพพน-ต ปตตยย. (ทใด) (เตน อนเขา) พงถง เหตนน (ทนน) ชอวา อนเขา พงถง. เปนกมมรป กมมสาธนะ. ๓. แปลง ต แหง ตยย เปนอยางอน แลวลบทสดธาต ลกษณะน อนโลมตาม ต ปจจยในกรยากตกไดประการ เชน :- ก. ธาตม ส เปนทสด แปลง ต เปน ฏ อ. ทฏยย เปน ทส ธาต ลง ตยย ปจจย แปลง ต เปน ฏ ลบ อ ท ท เสย แลวลบ

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 77

ทสดธาต ว. วา ทฏพพน-ต ทฏยย (รปใด) (เตน อนเขา) พงเหน เหตนน (รปนน) ชอวา อนเขาพงเหน.* ข. ธาตม ภ เปนทสด แปลง ต เปน ทธ อ. ลทธยย เปน ลภ ธาต ในความได ลง ตยย ปจจย แปลง ต เปน ทธ แลวลบทสด ธาต ว. วา ลภตพพน-ต ลทธยย (สงใด) (เตน อนเขา) พงได เหตนน (สงนน) ชอวา อนเขาพงได ๒ น เปนกมมรป กมมสาธนะ. ๖. ตก ปจจย ปจจยน เทาปรากฏเหน ลงไดเฉพาะ คม ธาต ม อา เปน บทหนาตวเดยวเทานน เชน อ. วา อคนตโก เปน อา บทหนา คม ธาต ในความไป ลง ตก ปจจย แปลง ม ทสดธาต เปน น ว. วา อาคจฉต-ต อาคนโก (ภกษใด) ยอมมา เหตนน (ภกษนน) ชอวา ผมา. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๗. ม ปจจย ปจจยน ใชลงไดทกธาตและทกสาธนะ มไดจากด เชน อ. วา ทโม . เปน ท ธาต ในความเจรญ ลง ม ปจจย ว. วา ทวต-ต ทโม. (ตนไมใด) ยอมเจรญ เหตนน (ตนไมนน) ชอวา ผเจรญ. * ศพทนในมลกจจายนทานกลาววา เอา ต แหง ตยย เปน รฏ ลบ ส ทสดธาต และ ร แหง รฏ เสย พรอมทงลบ อ ท ท ดวย. แตทแสดงไวนน เหนพออนโลมตามหลกของ ต ปจจยในกรยากตกกได และเปนการงายทจะจดจา เพราะมหลกอยแลว จงแสดงไวเชนนน.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 78

เปนกตตรป กตตสาธนะ. อกนยเปน ท ธาต ในความเบยดเบยน ว. วา ทนยต-ต ทโม. (ตนไมใด) (เตน อนเขา) ยอมเบยดเบยน เหตนน (ตนไม นน ) ชอวา ผอนเขาเบยดเบยน. เปนกมมรป กมมสาธนะ. ถาโม เปน า ธาต ในความตงอย ลง ม ปจจย แปลง า เปน ถา ว. วา าต-ต ถาโม. (สภาพใด) ยอมตงอย เหตนน (สภาพนน) ชอวา ผตงอย. ถอเอาความวา "เรยวแรง" เปน กตตรป กตตสาธน. ๘. ร ปจจย ปจจยน เมอประกอบกบธาตแลว มอานาจใหลงทสดธาตได และลบตวเองดวย ถงปจจยอนทเนองดวย ร กมนยเชนเดยวกน เชน อ. วา อนตโก เปน อนต (ทสด) บทหนา กร ธาต ใน ความทา ลง ร ปจจย ลบ ร ทสดธาต แลวลบ ร ปจจยเสย ว. วา อนต กโรต-ต อนตโก. (สภาพใด) ยอมทา ซงทสด เหตนน (สภาพนน) ชอวา ผทาซงทสด. ถอเอาความวา "ความ ตาย" เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๙. รตถ ปจจย ปจจยน นบเปนปจจยทเนองดวย ร เพราะฉะนน เมอลง ประกอบกบธาตแลว จงมอานาจใหลบทสดธาตได และ ลบ ร เสย เชน อ. วา วตถ เปน วส ธาต ในความอย ลง รตถ ปจจย ลบ

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 79

ทสดธาต และลบ ร เสย ว. วา วสต เอตถา-ต วตถ. (ชน) ยอมอยในทนน เหตนน (ทนน) ชอวา เปนทอย (แหงชน). เปนกตตรป อธกรณสาธนะ. สตถ เปน สาส ธาต ในความสอน ลง รตถ ปจจย ลบทสด ธาตนน และลบ ร เสย ว. วา สาสต-ต สตถ (ชนใด) ยอมสอน เหตนน (ชนนน) ชอวา ผสอน. เปนกตตรป กตตสาธนะ. ๑๐. รมม ปจจย ปจจยน นบวาเปนปจจยทเนองดวย ร จงมอานาจและหนาท เชนเดยวกบ ร ปจจย เชน อ. วา กมม เปน กร ธาต ลง รมม ปจจย ลบ ร ทสดธาต และลบ ร แหง รมม ดวย ว. วา กาตพพน-ต กมม (กจใด) (เตน อนเขา) พงทา เหตนน (กจนน) ชอวา อนเขาพงทา. เปนกมมรป กมมสาธน. ธมโม เปน ธร ในความทรงไว ลง รมม ปจจย ลบ ร ทสดธาต และลบ ร แหง รมม ดวย ว. วา ธาเรต-ต ธมโม (สภาพใด) ยอมทรงไว เหตนน (สภาพนน) ชอวา ผทรงไว. เปน กตตรป กตตสาธนะ. ๑๑. รจจ ปจจย นกเปนปจจยทเนองดวย ร เชนเดยวกน แตมจากดใหลงได เฉพาะ กร ธาตเทานน เชน อ. วา กจจ เปน กร ธาต ลง รจจ ปจจย ลบทสดธาต และลบ ร แหง รจจ เสย ว. วา กาตพพน-ต

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 80

กจจ. (กรรมใด) (เตน อนเขา) พงทา เหตนน (กรรมนน) ชอวา อนเขาพงทา.เปนกมมรป กมมสาธนะ. ๑๒. รต ปจจย นเปนปจจยทเนองดวย ร เชนเดยวกน มอานาจและหนาท ดงกลาวแลว เชน อ. วา ธต เปน ธร ธาต ในความทรงไว ลง รต ปจจย ลบ ร ทสดธาต และ ร แหง รต ทฆะ อ แหง ร เปน อ ว. วา ธรยเต-ต ธตา . (หญงสาวใด) (มาตาปตห อนมารดาและ บดาทงหลาย) ยอมทรงไว เหตนน (หญงสาวนน) ชอวา ผอน มารดาและบดาทรงไว. หมายความวา ธดา หรอ ลกหญง. เปนกมมรป กมมสาธนะ. เขากบปฐมาวภตต เอกวจนะ แหงนาม เปน ธตา แจก ตามแบบ มาต โดยวธนาม (๖๘). ปต เปน ปา ธาต ในความรกษา ลง รต ปจจย ลบ อา ท ปา เสย และลบ ร แหง รต ดวย ว. วา (ปตต) ปาต-ต ปตา. (บรษใด) ยอมรกษา (ซงบตร) เหตนน (บรษนน) ชอวา ผรกษา (ซงบตร). หมายความวา บดา หรอ พอ. เปนกตตรป กตตสาธนะ. เขากบปฐมาวภตต เอกวจนะ แหงนาม เปน ปตา โดยวธนาม (๖๗). ๑๓. รรย ปจจย นกเปนปจจยทเนองดวย ร ดงทกลาวแลว เชน อ. วา กรยา เปน กร ธาต ในความทา ลง รรยา ปจจย ลบ ร ทสดธาตและ ร

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 81

ตวหนาแหงรรยาดวย ตง ว. วา กาตพพน-ต กรยา. (ธรรมชาตใด) (เตน อนเขา) พงทา เหตนน (ธรรมชาตนน) ชอวา อนเขาพงทา. เปนกมมรป กมมสาธนะ. หรอตงเปนรป ภาวสาธนะกได ว. วา กรณ กรยา. ความทา ชอวา กรยา. ศพทนสาเรจรปแลว ใช เปนอตถลงคเสมอ. ๑๔. ราต ปจจย นกเปนปจจยทเนองดวย ร ดงกลาวแลว เชน อ. วา ภาต เปน ภาส ธาต ในความกลาว ลง ราต ปจจย ลบ ส ทสดธาต และ ร แหง ราต ปจจยดวย ตง ว. วา (ปพเพ ) ภาสต-ต ภาตา (ชนใด) ยอมกลาว ในกอน เหตนน (ชนนน) ชอวา ผกลาวกอน. หมายความวา ผพดไดกอน ไดแก พชาย* เขากบปฐมาวภตต เอกวจนะ แหงนาม เปน ภาตา แจกตามแบบ ปต โดยวธ นาม (๖๗). มาต เปน มน ธาต ในความนบถอ ลง ราต ปจจย ลบ น ทสดธาตและ ร แหง ราต ปจจยดวย ตง ว. วา (ธมเมน ปตต) มาเนต-ต มาตา. (หญงใด) ยอมนบถอ (ซงบตร โดยธรรม) เหตนน (หญงนน) ชอวา ผนบถอ (ซงบตร). หมายความวา * ศพทวา ภาต น เปนคากลาง ๆ อาจหมายถงพชายกได นองชายกได เมอจะใหมความหมาย ตางกน โดยมาก พชาย ใช เชฏ เปน เชฏภาต พชาย. นองชายใช กนฏ นาหนาเปน กนฏภาต นองชาย. ถาใชศพทโดยเดยวและเปนเอก. หมายถงพชายโดยเฉพาะ และเปนรป ภาตก กม. ถาเปน พห. แปลวา พชาย นองชาย รวมกน.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 82

มารดาหรอแม. นเปนกตตรป กตตสาธนะ. เขากบปฐมาวภตต เอกวจนะแหงนามเปน มาตา โดยวธนาม (๖๘). ปจจยทงหลายทนามาแสดงเหลาน พอเปนตวอยางเฉพาะทลง ในบางศพทเทานน นอกจากศพททนามาแสดงเปนอทาหรณเหลาน แลว กยงอาจลงในศพทอนไดอกมาก และศพททลงในปจจยตวหนง แลว ยงอาจนาไปใชประกอบกบศพทอน ๆ ไดอก ขอนยอมแลวแต วาจะไดความในรปและสาธนะอะไร เมอไมการขดของทางปจจย ซงบางตวทานจากดใหลงเฉพาะธาตและสาธนะแลว กนบวาใชได.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 83

อธบายกรยากตก พระมหาลก* ปยทสส ป. ๘ วดบรมนวาส เรยบเรยง คาวา กตก ม ๒ อยาง คอ ทเปนนาม เรยกวา นามกตก ทเปนกรยา เรยกวา กรยากตก. ในทนจะอธบายกรยากตกตอไป. คาวา กรยา นน ไดแกอาการของนามนามทแสดงออกมา นนเอง อาการนนไดแก ยน เดน นง นอน กน ดม ทา พด เปนตน อาการชนดหนง ๆ น เรยกวา กรยา. เชน ชโน โต แปลวา ชน ยนอยแลว. คาวา ชโน ชน เปนนาม คอคาชอ โต ยน อยแลว. คาวา ' ยน' น เปนกรยา คอแสดงอาการของชนนนเอง ใหรวา ชนทาอะไร อาการทแสดงอาการอยางหนง ๆ นแหละ เรยก วา กรยา, แมอาการเดน อาการกน เปนตนกเชนกน. กตกทเปน กรยาเชนน เรยกวา กรยากตก. กรยากตกนกเหมอนกรยาอาขยาต เพราะม ธาต เปนมลศพท สาเรจดวยเครองปรง คอ วภตต วจนะ กาล วาจก ปจจย ตางแตไมมบท และบรษ เทานน. การทไมมบท และบรษนน เพราะไมมวภตตแผนกหนงตางหากเหมอนอาขยาต ตอง ใชวภตตนามเปนเครองประกอบ. อนง เพยงแตพดวา กน ดม ทา พด เปนตน เปนกรยากตก เทานยงไมพอกอน จาเปนตองชใหชดวา ศพททสาเรจมาจากธาต * บดนดารงสมณศกดท พระปยทสส.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 84

ประกอบดวยวภตต กาล วจนะ วาจก ปจจยเหลาน จงสาเรจเปน กรยาหรอเรยกวา กรยากตก เตมท. วภตต และ วจนะ วภตตกรยากตกน ไมมแผนกหนงเหมอนวภตตอาขยาต ใช วภตตนาม ถานามศพทเปนวภตตวจนะอนใด กรยากตกกตองเปน ไปตาม. ทพดนหมายเอาความกรยาศพทอนเปน อนพยยกรยา คอศพท ทประกอบดวย อนต นาม และ ต ปจจย เปนตน ทแจกดวยวภตต ทง ๗ ในลงคทง ๓ ได. ในขอนนมอทาหรณดงน :- ๑. ภกข คาม ปณฑาย ปวฏโ. ภกษ เขาไปแลว สบาน เพอกอนขาว. ๒. เยเกจ พทธ สรณ คตา เส . ชน ท. เหลาใด เหลาหนง ถงแลว ซงพระพทธเจาวา เปนทระลก ซ. ๓. เอก ปรส ฉตต คเหตวา คจฉนต ปสสาม. ขาพเจา เหน ซงบรษ คนหนง ผถอซงรม ไปอย. ๑. ปวฏโ ในอทาหรณขอ ๑ นน ลง ต ปจจยในกรยากตก สาเรจรปเปน ปวฏโ เปน อ การนต นาไปแจกตามแบบ ปรส ศพท นาม ปลงค ปฐมาวภตต เอก. เอา อ กบ ส เปน โอ จงเปน ปวฏโ. ทงนกเพราะตวนามซงเปนประธานในประโยค คอ ภกข นนเปนปลงค ป. วภตต เอก. ซงตรงกบคาวา นามนาม เปนลงค วจนะ วภตต อนใด กรยากตกกตองเปนไปตาม. ๒. ในอทาหรณนกเชนกน คตา เปนกรยากตก ต ปจจย

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 85

เปน พหวจนะ ตามรปของตวประธาน คอ เยเกจ [ ชนา ] ซง แปลวา ชน ท. เหลาใดเหลาหนง อนเปน พหวจนะ. ถาหากตว นามนามเปนรป ชโน คอ เอกวจนะ ตวกรยาศพทกตองเปน คโต ตามกน. ๓. สวนในอทาหรณท ๓ กรยาศพทประกอบดวย อนต ปจจย คอ คจฉนต ปรส. เปนนามนาม [ แตมใชเปนตวประธาน ] เปนแต ตวกมม คอ เปนผทถกเหน ตามทางสมพนธเรยกวา อวตตกมม เปน ท. วภตต กรยากตกกตองเปน ท. วภตตตามดวย จงเปนรป คจฉนต. อทาหรณ ๓ ขอน แสดงใหเหนวา กรยากตกนใชวภตตนาม แมตวนามนามจะเปนลงค วภตต วจนะ ใด กตองเปนไปตามนน. กาล คาวา กาล น กไดแกเวลา คอ เวลาทบงเกดกรยา หรอ เวลาแหงกรยานนเอง. กาลนเปนสงสาคญ จะเวนเสยมไดในบรรดากจ ททา คาทพด ถาหากขาดจากเวลาเครองกาหนดหมาย กไมอาจ รไดวา ทาเมอไร กอนหรอหลง เพราะฉะนน ในบาลภาษากตองม กาลเปนเครองกาหนดใหแนนอน เฉพาะคาพดในประโยคหนง ๆม กรยาศพทหลายตว แตตวไหนกทากอน ตวไหนทาทหลง หรอกาลงทา อย ขอนเรารไดดวยกาลนนเอง. ในกรยากตกน แบงกาลทเปนประธานได ๒ คอ ปจจบนกาล ๑

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 86

อดตกาล ๑ ปจจบนกาล ไดแก กาลเกดขนเฉพาะหนา ซงแปลวา "อย" เชน ทาอย พดอย เปนตน. อดตกาล ไดแก กาลลวงไป แลว ซงแปลวา "แลว" เชน ทาแลว พดแลว เปนตน. คาวา ' อย ' ยงเปนคาพดทคลม อาจพดไดวา กาลงทาอย หรอ กาลงจะทาอย เปนตน แมคาวา ลวงแลว กเหมอนกน ชวนใหคด ไปวา ลวงแลวเมอไร นานแลวหรอไมนาน เมอเชนน จงแบงกาล ใหละเอยดแนนอนลงไปอก เพอกาหนดคาพดใหชดขนกวาเดม ปจจบนแบงออกเปน ๒ คอ ปจจบนแท แปลวา "อย" ๑ ปจจบน ใกลอนาคต แปลวา "เมอ" ๑. ๑. ปจจบนแทแปลวา "อย" นน ม อ. วา อห ธมม สณนโต ปต ลาภม. ขา ฯ ฟงอย ซงธรรม ยอมได ซงปต. อห กมม กโรนโต ภตตเวตน ลภาม. ขา ฯ ทาอย ซงการงาน ยอมได ซงคาจาง. ๒. ปจจบนใกลอนาคต แปลวา "เมอ" นน ม อ. วา อนสนธ ฆเฏตวา ธมม เทเสนโต อม คาถ-มาห. พระศาสดา เมอสบตอ ซงอนสนธ แสดง ซงธรรม ตรสแลว ซงพระคาถา น. กกกฏมตโต สร วสชเชตมป โอโรเปตมป อสกโกนโต กลนตรโป อฏาส. นายกกกฏมตร เมอไมสามารถ ทงเพอจะยง ทงเพอจะวางศรลง เปนผออนเพลย ไดยนอยแลว. กรยาศพททเปนปจจบนทง ๒ น ตองประกอบดวย อนต มาน ปจจย เชน กเถนโต ภาสมาโน กโรนโต กรยมาโน เปนตน

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 87

ถาเปนปจจบนแท กใหแปลวา "อย" อยาง กเถนโต ภาสมาโน กลาวอย. ถาเปนปจจบนใกลอนาคต กใหแปลวา "เมอ" อยาง กโรนโต กรยมาโน เมอกระทา เมออน....กระทา เปนตน. อดตกาลนน แบงออกเปน ๒ อยางเหมอนกน คอ ลวงแลว ๑ ลางแลวเสรจ ๑. ๑. คาวา ลวงแลว นน หมายความวา ลวงไปแลวไมม กาหนด นบแตวนนจนถงลวงมาแลวหลาย ๆ ปกได เพราะไมม กาหนด. อยาง อ. วา ตโย มาสา อตกกนตา แปลวา เดอน ท. สาม ลวงไปแลว เอกนอสต สวจฉรตตรจตสตาธกาน เทว สวจฉรสหสสาน อตกกนตาน แปลวา ๒๔๗๙ ปลวงไปแลว เปนตน นแสดงใหเหนวา ลวงไปแลว ไมมกาหนด คอจะลวงไปเทาไร ๆ กใชไดไมจากด. ซงมคาแสดงกาลในการแปลวา "แลว." ๒. คาวา ลวงแลวเสรจ นน หมายความวา ลวงในขณะททา เสรจ พดเสรจ ซงอยในระยะใกล ๆ กบกรยาททากอนนนเอง จงม คาแสดงกาล ใหแปลวา "ครน-แลว" ขอนโดยมากมกใชกรยา ศพทซากนกบคาในประโยคตน [ และประกอบดวย ตนาท ปจจยอยาง เดยว ] อยาง อ. วา เยน ภควา เตนปสงกม, อปสงกมตวา ภควนต อภวาเทตวา เอกมนต นสท. (ภกษรปหนง) พระผม พระภาคเจา เสดจอยโดยทใด เขาไปใกลแลว โดยทนน. ครนเขาไป

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 88

ใกลแลว ถวายบงคมแลว ซงพระผมพระภาคเจา นงแลว ณ สวน ขางหนง. อปสงกม เปนกรยาศพทในประโยคตน แปลวา เขาไป ใกลแลว. ในประโยคหลงจงใชกรยาศพทวา อปสงกมตวา อนแปลวา ครนเขาไปใกลแลว [ ซากบคาตนวา อปสงกม ตางแตปจจยเทานน] ซงแสดงวาพอเขาไปแลวเสรจ. ในกรยากตกน แมไมมอนาคตกาลกจรง แตสาหรบบอกความ จาเปน กมเหมอนอาขยาต ไดแกศพททประกอบดวย อนย ตพพ ปจจย ทใหแปลวา "พง" เชน กรณย อน...พงทา, คนตพพ อน...พงไป เชน อ. วา กต กรณย กจทพงทา อน...ทา แลว. อโปสโก สงเฆน อนมาเนตพโพ. อโบสถ อนสงฆ พงอนมต ดงน. กรยาศพททบอกความจาเปนน แมทานไมกลาววาเปนกาล ประเภทใดกด ถงกะนน เมอเพงดแลว กเหนคลายกบอนาคตกาล เพราะแสดงถงกจนน ๆ วาควรทา เปนเชงบงคบกลาย ๆ . อนสอ ใหรวา กจนน ๆ ยงไมไดทา. ธาต ธาต คอศพททเปนมลรากของกรยา เพราะในกรยากตกนกใช ธาตอยางเดยวกบกรยาอาขยาตนนเอง ตางแตรปศพทเทานน คอ กรยาอาขยาตมวภตตแผนกหนงตางหาก สวนกรยากตก ใชวภตตนาม มตวอยางเทยบเรยงกนดงน :-

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 89

กร ธาต อาขยาต แปลวา กตก แปลวา กโรต ยอมทา กโรนโต ทาอย คจฉต ยอมไป คจฉนโต ไปอย กเรยย พงทา กรณย พงทา อกาส ไดทาแลว กโต ทาแลว ตวอยางเทานกพอสงเกตไดวา ธาตตวเดยวกน สวนกรยา อาขยาตใชวภตตแผนกหนง สวนกรยากตกกใชวภตตนาม สวนท เปนสกมมธาตนน และ อกมมธาตนน มแจงในอาขยาตแลว. วาจก วาจาก ในกรยากตกน กม ๕ เหมอนกบอาขยาต ตางแต รปกรยาศพทเทานน. การทตางน กเนองจากใชวภตตและปจจย ไมเหมอนกนนนเอง จงเปลยนรปกรยาศพทใหแปลกไปได. มตวอยาง ดงจะแสดงเปนลาดบตอไป. กตตวาจก กรยาศพททกลาวถงผทา คอแสดงวาเปนกรยาของผทานนเอง ผทาในทน คอตวประธานของประโยคททานประกอบดวยปฐมา- วภตต เปนเจาของกรยาศพทนน อทหรณวา ภกข คาม ปณฑาย ปวฏโ. ภกษ เขาไปแลว สบาน เพอกอนขาว. ปวฏโ เปนกรยากตก ป บทหนา วส ธาต ต ปจจย ธาต ม ส เปนทสด

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 90

แปลง ต เปน ฏ แลวลบ ส ทสดธาต สาเรจรปเปน ปวฏ แจกตาม แบบ อ การนตในป. ป. วภตต เอา อา กบ ส เปน โอ เปน ปวฏโ นแหละเปนกรยาของภกษ เพราะแสดงวา ภกษ เขาไป สบานเอง. หรอจะประกอบเปน อนต มาน ปจจย กไดเชนกน เหมอนอทาหรณ วา ภกข สงฆกมม กโรนโต. ภกษ ทาอย ซงสงฆกรรม. อปาสโก อยยสส อาคมน อากงขมาโน. อบาสก หวงอย ซงการมา ของพระผเปนเจา เปนตน. กโรนโต และ อากงขมาโน นเปนกรยา คอแสดงอาการของตวนามนามวา ทาเองเหมอนกน จงเรยกวาเปน กตตวาจก. การลงปจจยในวาจกนม ๒ อยาง คอ วธหนงตองอาศยปจจย ในอาขยาตทประจาหมวดธาตและวาจกมาลงกอน จะเรยกวาขอยม มาใชกได เชน สณนโต ตองลง ณา ปจจยมากอนแลวจงลง อนต ปจจยซาอก หรอ กโรนโต เปนตนกเหมอนกน ลง โอ ปจจยมากอน แลว จงมรปอยางน. สวนอกวธหนงนน ไมตองอาศยปจจยในอาขยาต เปนแตลง ปจจยเฉพาะในกรยากตกกพอ เชน ปวฏโ เขาไปแลว คโต ไปแลว กโต ทาแลว เปนตน. สวนปจจยนน ใชปจจยทประจาวาจก คอ กตปจจยนนเอง มาลงเปนเครองหมายใหรชด. สวนธาตนน ใชไดทง ๒ อยาง คอ สกมธาต และ อกมมธาต.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 91

กมมวาจก กรยาศพททกลาวถงกรรม คอสงทถกเขาทา ยกตวกรรมนน ขนเปนตวประธานของประโยค กรยาศพทนน เรยกวา กมมวาจก มอทาหรณดงน :- อธคโต โข มยา-ย ธมโม แปลวา ธรรมน อนเราบรรล แลว. อธคโต เปน กรยากตก อธ บทหนา คม ธาต เปนไป ในความไป - ถง ลบทสดประธาน คอ ธมโม ซงเปนตวกรรมทถก เขาบรรล เปน ป. วภตต. มยา เปนตวกตตา คอผบรรล ประกอบ ดวยตตยาวภตต บญญตใหแปลวา "อน." ขอสงเกต ปจจยทลงเปนเครองหมายของวาจกน ม ๒ อยาง คอ กจจ ปจจย และ กตกจจ ปจจย. กจจ ปจจยนน ไดแก อนย ๑ ตพพ ๑ ทง ๒ นเปนเครองหมายโดยตรงของวาจกนและภาววาจกดวย เชน อโปสโถ สงเฆน อนมาเนตพโพ อโบสถ อนสงฆ พงอนมต หรอ กจจ กรณย กจ อนบคคล ควรทา เปนตน. กตกจจ ปจจย ทบอกกมมวาจกนน เชน มาน และ ต ปจจย อทาหรณวา กรยมาโน อน...ทาอย ภาสโต อน...กลาว แลว เปนตน. สาหรบ มาน ปจจยนน เมอจะลงในธาตตวใด ตองอาศยยม ย ปจจย และ อ อาคม ซงเปนเครองหมายกมมวาจก

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 92

ในอาขยาตมาใชดวย เชน อโปสโถ อปาสเกน รกขยมาโน อโบสถ อนอบาสก รกษาอย. มาน ปจจยน ถาเปนกตตวาจก ไมม ย ปจจย และ อ อาคม จงสงเกตใหด. แตทไมอาศยปจจยในอาขยาต โดยวธขอยม มากม เชน อธคโต บรรลแลว อธ บทหนา คม ธาต ต ปจจย ลบทสดธาต. ปรจฉนโน อน....กาหนดตดแลว ปร บทหนา ฉท ธาต ในความตด ต ปจจย ธาตม ท เปนทสด แปลง ต ปจจย เปน นน แลวลบทสดธาต เปนตน. สาหรบ ต ปจจยทเปนกมมวาจก น ถาธาตตวเดยวม อา เปนทสดตองลบ อา เสย แลวลง อ อาคม เชน ปโต อนเขาดมแลว. ถาธาต ๒ ตว ตองลบหรอแปลงทสดธาต กบ ต ปจจยเปนรปตาง ๆ ตามแตทสดธาตจะเปนอะไร. ถาหาก ไมลบหรอไมแปลงแลว ตองลง อ อาคม เชน ภาสโต อน.... กลาวแลว ภาส ธาต ในความกลาว ต ปจจย ไดในคาวา อย คาถา เกน ภาสตา แปลวา คาถา น อนใคร กลาวแลว เปนตน. สวนธาตทจะใชในวาจกน ใชสกมมธาต อกมมธาต บางตว มอปสคนา ใชเปนสกมมธาตแลว กใชในวาจกนได อ. อปฏ ย- มาโน อน...บารงอย า ธาต ในความตง เปน อกมมธาต อป เปนบทหนา ใชเปนสกมมธาต จงใชเปนกมมวาจกได.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 93

ภาววาจก กรยาศพทกลาวแตสกวา ความม ความเปน ไมกลาวถง กตตา คอ ผทา และ กรรม คอ ผถกทา กลาวขนมาเฉย ๆ แสดง แตเพยงอาการเทานน กรยาศพทชนดน เรยกวา ภาววาจก เชน ในอทาหรณวา การเณเนตถ ภวตพพ แปลวา อนเหต ในสงน พงม. อธบายวา คาวา อนเหต ในคานน กเปนแตเพยงกลาวขน ลอย ๆ เทานน คาวา พงม กไมรบรองวาจะมได จะเปนไดจรง ทเดยว กรยาภาววาจก ไมกลาวกตตาดงกรยาอาขยาต. กรยา อาขยาต เชน กโรต กลาวกตตา คอนามทเปนปฐมบรษ กโรส กลาวมธยมบรษ กโรม กลาวอตตมบรษ แตกรยาภาววาจก แม ไมกลาวกตตา กใชบทตตยาวภตตเปนกตตาเอง เรยกวา อนภหต- กตตา เชน การเณน ใน อ. น. ปจจยในวาจกนใชไดเฉพาะจาพวกกจจปจจยและกตกจจปจจย กจจปจจยนน คอ อนย และ ตพพ ปจจย. สาหรบ ตพพ ปจจย ถาธาต ๒ ตว เมอไมลบทสดธาต ตองลง อ อาคม เชน ภาสตพพ, ภวตพพ. ถาลบทสดธาต ไมตองลง อ อาคม เชน กาตพพ เปนตน. สาหรบ อนย ไมมวธอะไร จะลงในธาตตวใด กลงได ทเดยว เชน ขาทนย. โภชนย เปนตน. ธาตทจะใชในวาจกน ใชอกมมธาตโดยมาก ใชสกมมธาตกม

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 94

บาง แตนอย. กรยาศพททเปนวาจกน ใชเฉพาะปฐมาวภตต เอก. อยางเดยว. เหตกตตวาจก กรยาศพททกลาวถงผใชใหคนอนทา คอแสดงวา เปนกรยา ของผใชนนเอง นชอวา เหตกตตวาจก อทาหรณวา สเทวก ตารยนโต (ทาน) ยงโลกน กบเทวโลก ใหขามอย. ตารยนโต ให ขามอย เปนกรยาเหตกตตวาจก ตร ธาต ในความขาม ณย และ อนต ปจจย ทฆะตนธาต สาเรจรปเปน ตารยนโต เปนกรยา เหตกตตวาจก เอง [ ทาน] ซงไดแก ตว. ตว ศพทน เปนคา แทนชอของผใหญคนหนง ซงสามารถใหสตวโลกขาม (ทางกนดาร) ไปได ทานเรยกชอวา เหตกตตา ในกรยา คอ ตารยนโต. ปจจยทเปนเครองหมายของวาจกน คอ แผนก กต ปจจย และ กตกจจปจจย เพราะปจจยในกรยากตกน ไมมเหตปจจยสาหรบทา ใหแปลงจากกตตวาจก จงตองเอาเหตปจจยในอาขยาตมาใชโดย วธของยม เหตปจจยนน คอ เณ ณย ฌาเป ณาปย ทง ๔ น ตวใด ตวหนงกอนแลว จงลงปจจยในกรยากตก ทเปนกตปจจยและ กตกจจปจจยตวใดตวหนงทหลง. อนง ปจจยทเนองดวย ณ ทงสน พงลบ ณ เสย เหลอไวแตสระท ณ อาศยและพยญชนะตวอนไว แลวพฤทธตามทกลาวในอาขยาต. อทาหรณ เชน กาเรนโต ยงชน ใหทาอย กร ธาต ในความทา ลง เณ ปจจย ลบ ณ

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 95

เสย ทฆะตวธาต แลวลง อนต ปจจยทหลง การยนโต การาเปนโต และ การาปยนโต กเชนกน นสาหรบ อนต ปจจยในจาพวกกตปจจย ทเปนกตกจจปจจยนน เหมอนอยาง มาน ปจจย เชน การยมาโน การาปยมาโน (ยงชนให) ทาอย เปนตน. นเฉพาะทเปน ปจจบนกาล. สวนทบอกอดตกาลนน เชน ตวา ปจจย ไดในอทาหรณวา รชช กาเรตวา ยงชนใหทาราชสมบตแลว สพพกจจ นฏาเปตวา ยงกจทกอยาง ใหสาเรจแลว รปขมล โสธาเปตวา ยงชนใหชาระ ซงภายใตไมแลง. สฌ ธาต ในความหมดจด แปลง ฌ เปน ธ แลวพฤทธ อ เปน โอ ดวยอานาจ ณ ปจจย เปนตน. สวน ต ปจจยทเปนเหตกตตวาจกนน ดไมปรากฏ. ธาตสาหรบวาจกน ใช ไดทงทเปน สกมมธาต และอกมมธาต. เหตกมมวาจก กรยาศพททกลาวถงสงทถกเขาใชใหทา คอ แสดงวา เปน กรยาของสงนน ชอวา เหตกมมวาจก เชน สามเกน สเทน โอทโก ปาจาปยมาโน แปลวา ขาวสก อนนาย ยง (ใช) พอครวใหหง อย. โอทาโน ขาวสก เปนกรรม คอสงทถกเขา (คอนาย) ใชให พอครวหง ในกรยาศพท คอ ปาจาปยมาโน. ปาจาปยมาโน เปน ปจ ธาต ในความหง มาน ปจจย เปน เหตกมมวาจก บอกปจจบนกาล เปนตน.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 96

สาหรบปจจยทบอกวาจกน ใชได ๒ จาพวก คอ กจจปจจย และกตกจจปจจย. กจจปจจยนน ไดแก อนย, ตพพ, กตกจจปจจย นน ไดแก มาน และ ต ปจจยเทานน. วาจกนกตองอาศยเหตปจจย เหมอนกน บางทกมทง ย ปจจย และ อ อาคมดวย. อนย ปจจยน เชน สามเกน กมมกเรน กจจ การาปนย กจ อนนาย พงยง (ใช) กรรมกร ใหทา. กร ธาต. ในความทา ลง ณาเป ปจจย เปน การาเป แลวลง อนย ปจจย. สวน เอ ท ป อาศยนนถกลบทง เพราะให อ อาศย แมอทาหรณอยางอน เชน อาจรเยน สสเสน กจจวตต สกขาปนย แปลวา กจวตร อน อาจารย พงยงศษย ใหสาเหนยก สกขาปนย สกข ธาต ในความ ศกษา ลง ณาเป แลว ลง อนย ปจจยทหลงเหมอนกน. ตพพ ปจจยนน เชน อทาหรณวา อย ภกข ปาจตตเยน กาเรตพโพ แปลวา ภกษน (อนพระวนยธร) พงยงสงฆ ใหทา ปรบ ดวยอาบตปาจตตย เปนตน. นยม เณ ปจจยมาลงไวกอน อนย และ ตพพ ปจจย ๒ นไมตองลง ย ปจจยและ อ อาคมหลงธาต และปจจย เพราะบอกลกษณะวา เปนกมมวาจก ชดอยแลว. สวนกตกจจปจจย คอ มาน และ ต นน ถาลงในกมมวาจก และ เหตกมมวาจก ตองลง ย ปจจย และ อ อาคมดวย เชน สามเกน สเทน โอทโน ปาจาปยมาโน. ขาวสด อนนาย ยง (ใช) พอครว ใหหงอย. ปาจาปยมาโน นยม ฌาเป และ ย ปจจย อ อาคม

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 97

ดวย. ต ปจจยนน เชน อทาหรณวา อย ถโป ปตฏาปโต แปลวา พระสถปน อนเจา ใหตงไวเฉพาะแลว. ปตฏาปโต ปฏ บทหนา เอาเปน ปต. า ธาต ในความตง ยม ณาเป มาลงไวกอน แลวจงลง ต ปจจย อ อาคม เปนเหตกมมวาจก. สวนธาตทจะประกอบในวาจกน ไดทงสกมมธาตและอกมมธาต สกมมธาต เชน กาเรตพโพ อกมมธาต เชน ปตฏาปโต. ปจจย ในกรยากตกน ทานจดปจจยไว ๓ หมวด เพอใหรจกกาหนด วาจกทง ๕ นนไดสะดวก คอปจจยทจะลงในกตตวาจกและเหตกตต- วาจกไวพวกหนง เรยกวา กตปจจย. จดปจจยทเปนไดเฉพาะกมม- วาจก ภาววาจก และเหตกมมวาจกได พวกหนง เรยกวา กจจปจจย จดปจจยทเปนไดทง ๕ วาจก ไวพวกหนง เรยกวา กตกจจปจจย (เหมอนในนามกตก). การจดปจจยน ตองอาศยหลกทจะประกอบใหเหมาะแกความ ประสงคของธาตทจะเปนไปได หาไดจดตามความพอใจไม คอธาต ตวใดสมควรจะเปนวาจกใด และควรลงปจจยตวไหนจงจะเหมาะแก ภาษานยมแลว จงลงปจจยตวนน เมอลงแลว ตองหมายความ อยางนน จงจะถกความประสงค ฉะนน ทานจงจดปจจยไวเปน ๓ หมวด ใหหมวดหนง ๆ กมจานวนตงแต ๒ ตวขนไป เพอใหเลอก ใชใหเหมาะใหถกนนเอง คอ :-

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 98

๑. กต ปจจย ม ๓ ตว อนต, ตวนต, ตาว. ๒. กจจ ปจจย ม ๒ ตว คอ อนย, ตพพ. ๓. กตกจจ ปจจย ม ๕ ตว คอ มาน, ต, ตน, ตวา, ตวาน. ปจจยเหลาน บอกกาลไดตาง ๆ กน ดงน คอ :- อนต, มาน. ๒ น บอกปจจบนกาล แปลวา อย, เมอ. อนย, ตพพ. ๒ น บอกความจาเปน แปลวา ควร. พง. ตวนต, ตาว, ต, ตน, ตวา, ตวาน. ๖ น บอกอดตกาล แปลวา แลว, ครน...แลว. วธลงปจจย กตปจจย คอ อนต ตวนต ตาว ๓ น เปนไดทงกตตวาจก และเหตกตตวาจก เมอจะลงในธาตตวใด ตองนกถงหมวดธาตใน อาขยาตเสยกอนวา ควรจะจดเขาในธาตหมวดใด มปจจยอะไรบาง สาหรบประกอบในทนน เพราะในกรยากตกนน โดยมากตองอาศย ปจจยในอาขยาตมาลงกอน แลวจงลงปจจยในกตกทหลง. อนต ปจจย กโรนโต ทาอย กร ธาต ในความทา ลง โอ ปจจย ในอาขยาตมาแลว จงลง อนต ปจจย แจก ตามแบ อ การนต ป. ปฐมาวภตต เอา อ กบ ส เปน โอ สาเรจรปเปน กโรนโต. สณนโต. ฟงอย ส ธาต ในความฟง ณา ปจจย ธาตตวเดยว คงปจจยไว แลวลง อนต ปจจย. กเถนโต กลาวอย. กถ ธาต

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 99

ในความลาง เอ ปจจย แลวลง อนต ปจจย. นเปน กตตวาจก. สวนทเปน เหตกตตวาจก นน ตองอาศยเหตปจจยทง ๔ ตว คอ เณ ณย ฌาเป ฌาปย ตวใดตวหนงมาลงไวกอน แลวจงลง อนต ปจจยทหลง เชน สาเวนโต ใหฟงอย ส ธาต เณ ปจจย พฤทธ อ เปน โอ เอา โอ เปน อว แลวทฆะตนธาต ดวยอานาจปจจย เนองดวย ณ ลบ ณ เสย เหลอสระ เอ นาสระ เอ เขากบ สาว เปน สาเว แลว ลง อนต ปจจย จงเปน สาเวนต แจกตามแบบ อ การนต ใน ป. ปฐมาวภตต เอา อ กบ ส เปน โอ สาเรจรปเปน สาเวนโต. กาเรนโต ยงใหทาอย เณ ปจจย การยนโต " " ณย ปจจย การาเปนโต " " ณาเป ปจจย มาเรนโต มารยนโต มาราเปนโต มาราปยนโต แปลวา ใหตายอย เมอใหตาย อยางเดยวกนกบอธบายขางตน. อนต ปจจยน เปนได ๓ ลงค ถาเปน ป. เปนรป อนโต เชน กโรนโต, มาเรนโต แจกตามแบบ ปรส ศพท และ ภวนต ศพท กได. ถาเปน อต. เปลยนเปน อนต เชน กโรนต , สาเวนต มาเรนต แจกตามแบบ อ การนตใน อต. (นาร). ถาเปน นป. เปนรป อนต เชน กโรนต, นสสนต, มารยนต เปนตน แจกตามแบบ อ การนต ใน นป. (กล).

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 100

ตวนต ปจจย สตวา ฟงแลว ส ธาต ในความฟง ลง ตวนต ปจจย เปน สตวนต ศพททม นต เปนทสด แจกตามแบบ ภควนต นาม (๖๔). ภตตวา กนแลว ภช ธาต ในความกน ตวนต ปจจย เอา ทสดธาตเปน ต เปน ภตตวนต แจกตามแบบนาม สาเรจรปเปน ภตตวา. วสตวา อยแลว วส ธาต ในความอย เอา ว เปน ว แลว ลง อ อาคม ตวนต ปจจย เปน วสตวนต แขกตามนน จงเปน วสตวา. สวนทเปน เหตกตตวาจก กตองอาศยเหตปจจยในอาขยาต มาประกอบไวกอน แลวจงลงปจจยทหลง เหมอนทกลาวมาแลว เชน สาเวตวา ใหฟงแลว โภชยตวา ใหกนแลว วาสาเปตวา ใหอยแลว การปยตวา ใหทาแลว เปนตน. เฉพาะ ณย ณาปย ตองลง อ อาคมดวย. ศพททลง ตวนต ปจจยน เปนไดทง ๓ ลงค ถาเปน ป. แจกตามแบบ ภควนต ถาเปน อต. เปนรป สตวต, ภตตวต, วสตวต เปนตน แจกตามแบบ (นาร) นาม. ถาเปน นป. แจกตามแบบ กล. อนง ตวนต ปจจย ม คต เหมอนกบ ต ปจจย คอ ถา ศพทใดเปนธาตตวเดยว ไมตองทาพธอะไร เอา ตวนต ไปตอขาง หลงทเดยว เชน สตวา ฟงแลว วชตวา ชานะแลว หตวา

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 101

มแลว-เปนแลว. ถาเปนธาต ๒ ตว แปลงทสดธาตได เชน ธาตม จ, ช, และ ป เปนทสด แปลงทสดธาต เปน ต เชน :- สตวา รดแลว สจ ธาต ในความรด. ภตตวา กนแลว กช ธาต ในความกน. คตตวา คมครองแลว คป ธาต ในความคมครอง. ตตตวา รอนแลว ตป ธาต ในความรอน. ถาหากไมแปลงทสดธาต ตองลง อ อาคม เชน ภชตวา, จชตวา เปนตน. ตาว ปจจย ตาว ปจจยน กม คต เหมอน ตวนต ปจจย ถาหากศพทท จะลงเปนธาตตวเดยว ไมตองทาพธอะไร เอาปจจยนไปตอเขา ขางหลงทเดยว เชน สตาว ฟงแลว ส ธาตในความฟง ตาว ปจจย. หตาว เปน - มแลว ห ธาต ในความม - เปน ตาว ปจจย. ถาศพททมธาต ๒ ตว มอานาจแปลงทสดธาตเปน ต ได ท วานหมายความวา ธาตทม จ, ช, ป, เปนทสด. แต ตาว ปจจย ตอง คงไวอยางเดม. เชน ภตตาว กนแลว ภช. ธาต ในความกน ตาว ปจจย แปลงทสดธาตเปน ต. คตตาว คมครองแลว คป ธาต ใน ความคมครอง ตาว ปจจย แปลงทสดธาตเปน ต เหมอนกน. อนง เนองแตปจจยนเปนไดทง กตตวาจก และ เหตกตตวาจก

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 102

เหมอนกน ถาหากจะใหเปน เหตกตตวาจก ตองอาศยเหตปจจย ทง ๔ ตวมาประกอบดวย เชน :- ภช ธาต เณ ปจจย เปน โภเชตาว " " ณย " " โภชยตาว " " ณาเป " " โภชาเปตาว " " ณาปย " " โภชนาปยตาว ณย และ ณาปย ๒ นตองลง อ อาคมดวย. ตาว ปจจยน เปนได ๓ ลงค อตถลงค ลง อน ปจจย. นป. แปลเปน อ.มตวอยางดงน:- ป. อต. นป. สตาว สตาวน สตาว ฟงแลว ส ธาต ภตตาว ภตตาวน ภตตาว กนแลว ภข ธาต วสตาว วสตาวน วสตาว อยแลว วส ธาต แปลง ว เปน ว. ตวนต ตาว ปจจยน ถาอยหนากรยาอาขยาต โดยมากพงเหน วาเปนเหมอนบทวเสสนะ ในประโยคนน ๆ. กจจ ปจจย ในหมวดนมปจจย ๒ ตว คอ อนย, ตพพ. เปนได ๓ วาจก คอ กมมวาจก ภาววาจก และ เหตกมมวาจก ทเปนภาววาจก แจก ไดเฉพาะ เอกวจนะ ป. วภตต นป. อยางเดยว.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 103

อนย ปจจย ศพททลงในปจจยน ไมตองมพธ ไมตองมพธพเศษอะไรนก เปนแตเพยงนา ไปตอขางหลงธาตเทานน และสงเกตเหนไดงาย เพราะมรป อนย ตดอยทายศพทเสมอไป. แมในวาจกทง ๓ กมรปอยางเดยวกน. เชน กรณย วจนย โภชนย ขาทนย เปนตน. กรณย อนเขาพงทา กร ธาต ความทา ลง อนย ปจจย คงธาตไว แปลง น ปจจยเปน ณ. แจกตามแบบ อ การนต นป. นาม. วจนย อนเขาพงกลาว วจ ธาต ในความกลาว นา อนย ปจจยไปตอขางหลง สาเรจรปเปนเชนกน. โภชนย อนเขาพงกน ภช ธาต ในความกน แปลง อ เปน โอ นา อนย ปจจยไปตอขางหลงโดยวธเดยวกน. ขาทนย อนเขาพงเคยว-ควรเคยว อนย ปจจยเหมอนกน. สวนทเปน เหตกมมวาจก นน ตองนา เหตปจจยมาประกอบ ดวย แตเหตปจจย มกใชแต ณาเป โดยมาก เชน การาปนย อนเขา พงใหทา วาทาปนย อนเขา พงใหกลาว โภชาปนย อนเขา พงใหกน วนทาปนย อนเขา พงใหไหว เปนตน. ศพททสาเรจจากปจจยน นาไปแจกไดในลงคทง ๓ คอ :-

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 104

ป อต. นป. กรณโย กรณยา กรณย อนเขา ควร-พงทา การาปนโย การาปนยา การาปนย อนเขา ควร-พงใหทา ขาทนโย ขาทนยา ขาทนย อนเขา ควร-พงเคยวกน วนทนโย วนทนยา วนทนย อนเขา ควร-พงไหว ดงนเปนตน. ศพททลงปจจยน บางคราวทานใชเปนนามกตกกม เชน อ. วา ปณเตน ขาทนเยน โภชนเยน ปรวส [ เขา ] เลยงแลว ดวย ของควรเคยว ดวยของควรบรโภค อนประณต ดงน. ตพพ ปจจย ปจจยน เปนปจจยเนองดวย ต มอานาจแปลงธาตได หลายอยางเชนกบ ต ปจจย คอ มอานาจลบทสดธาตไดอยางหนง. ไมลบ แตลง อ อาคมไดอยางหนง. แปลงทสดธาตกบปจจยตาม ฐานะทควรอยางหนง. คงธาตไวตามเดมอยางหนง. ๑. มอานาจลบทสดธาตนน ถาธาตม ๒ ตว ลบทสดธาตได เชน กตตพพ วตตพพ ปตตพพ เปนตน. กตตพพ เปน กร ธาต ในความทา ลบทสดธาต ซอน ต บางทลบทสดธาตแลวทฆะ อ เปน อา เชน กาตพพ. วตตพพ เปน วท ธาต ในความกลาว ลบทสด ธาต ซอน ต. ปตตพพ เปน ปท ธาต ในความถง ลบทสดธาต ซอน ต.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 105

๒. ไมลบทสดธาต แตตองลง อ อาคม นน คอ ถาธาต ม ๒ ตว เมอไมลบทสดธาต ตองลง อ อาคม เชน เวทตพพ, ภาสตพพ, คมตพพ, จชตพพ, วสตพพ เปนตน. เวทตพพ เปน วท ธาต ในความร แปลง อ เปน เอ. เมอ ไมลบทสดธาต ตองลง อ อาคม. ภาสตพพ เปน ภาส ธาต ใน ความกลาว ลง อ อาคมเหมอนกน. คมตพพ เปน คม ธาต ในความ ไป-ถง. จชตพพ จช ธาต ในความสละ ลง อ อาคมหลงธาต เหมอนกน. ๓. แปลงทสดธาตนน เชน คนตพพ, ทฏพพ. ตฏพพ. ลทธพพ เปนตน. คนตพพ เปน คม ธาต แปลงทสดธาตเปน น. ทฏพพ เปน ทส ธาต ในความเหน ลบ อ เสย แปลงทสดธาตกบ ต แหง ตพพ เปน ฏ จงเปน ทฏพพ. ตฏพพ อนเขา พงยนด เปน ตส ธาต ในความยนด มวธเหมอนกน.ลทธพพ เปน ลภ ธาต ในความได. ธาตม ภ เปนทสด แปลงทสดธาตกบ ต แหง ตพพ ปจจย เปน ทธ สาเรจรปเปน ลทธพพ. ๔. คงธาตไวตามเดมนน ขอนมกปรากฏเฉพาะธาตตวเดยว ทม อา เปนทสดโดยมาก เชน าตพพ, ทาตพพ, าตพพ, ปาตพพ เปนตน. าตพพ อนเขา พงร เปน า ธาต ในความร. ทาตพพ

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 106

อนเขา พงให ทา ธาต ในความให. าตพพ อนเขา พงตงไว า ธาต ในความตง. ถาหากธาตตวเดยวมสระ อ มกวการเปน เอ เชน เนตพพ วตถ อนเขา พงนาไป น ธาต ในความนาไป แปลง อ เปน เอ. สวนทเปน เหตกมมวาจก นน พงนา เหตปจจย มาประกอบไว ดวย เชน กาเรตพพ, ปาจาเปตพพ เปนตน. ตพพ ปจจย จะเปน กมมวาจก เหตกมมวาจก และ ภาว- วาจก กเปนรปอยางเดยวกนกบตวประธานใน ๓ ลงค แตทเปน ภาววาจกนน ตองเปนเฉพาะ ป. วภตต เอก. ใน นป. เทานน. กตกจจ ปจจย กตกจจปจจยหมวดน เปนไดทง ๕ วาจก ดงทไดอธบายมา แลวขางตน เมอตองการใหเปนวาจกใด ตองนาเอาปจจยทประจา ของวาจกนนมาประกอบใหถกลกษณะ กเปนอนใชได. มาน ปจจย มาน ปจจยน ม คต เหมอน อนต ปจจย ถาหากไมม ย ปจจย ซงเปนเครองหมายกมมวาจกแลว พงเขาใจวา เปนกตตวาจก. ถา ม ย ปจจย หรอม ย ปจจยแลว อ อาคมแลว พงเขาใจวา เปน กมมวาจก หรอ ภาววาจก.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 107

ศพททลง มาน ปจจย ดงน กตตวาจก กมมวาจก กรมาโน ทาอย กรยมาโน อนเขาทาอย. ภญชมาโน กนอย ภชยมาโน อนเขากนอย. วทมาโน กลาวอย วจจมาโน อนเขากลาวอย. ธาตทจะลง มาน ปจจยน ตองลงปจจยประจาหมวดธาตใน อาขยาตตามลกษณะของวาจกเสยกอน ทเปน กตตวาจก เชน :- ก รมาโน ทาอย กร ธาต ในความทา โอ ปจจยประจาหมวด ธาต มอานาจแปลง อ ท ก เปน อ เปน กร. นา โอ ปจจยมาตอเขา เปนรป กโร ลง มาน ปจจย จงแปลง โอ ท ร เปน อ สาเรจรป เปน กรมาน แจกตามแบบ อ การนต ป. ป. วภตต จงเปน กรมาโน (ทาอย). ภชมาโน กนอย ภช ธาต อยในหมวด รธ ธาต จงลง อ ปจจย ธาตหมวดน ตองลงนคคหตอาคมตนธาต แลวแปลงนคคหต นนเปนพยญชนะทสดวรรค แหงพยญชนะทสดธาต เชน ภช ธาตน ม ช เปนทสด. พยญชนะทสดวรรคของ ช กคอ ฉะนนจงแปลง นคคหตเปน ไวหนาพยญชนะวรรค และใหเปนสะกด จงเปน ภญช นา มาน ปจจยไปตอเขาขางหลง สาเรจรปเปน ภชมาโน กนอย. วทมาโน กลาวอย ลง อ ปจจยประจาหมวดธาต จงนา มาน ปจจยมาลงทหลง จงสาเรจรปเปนอยางน.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 108

กมมวาจกนน มกลง ย ปจจย และ อ อาคม ตามนยอาขยาต แลวจงลง มาน ปจจยทหลง อยาง กรยมาโน, ภญชยมาโน เปนตน. ถาแปลง ย ปจจยกบทสดธาต ไมตองลง อ อาคม เชน วจจมาโน อนเขากลาวอย วจ ธาต ในความกลาว ลง ย ปจจย แลวเอา ว เปน ว แลวแปลงทสดธาตกบ ปจจย เปน จจ จงลง มาน ปจจย สาเรจรปเปน วจจมาโน. สวนทเปน ภาววาจก นน มวธเหมอนกนกบกมมวาจกน ตาง แตใชธาตไมมกรรมเทานน. ทเปน เหตกตตวาจก ตองอาศยเหตปจจยในอาขยาตทง ๔ ตว นนมาลงไวเปนเครองหมายดจกลาวมาแลว แตโดยมากมแต ณย ณาปย ปจจยเทานน เชน ปายยมาโน ใหหงอย, การาปยมาโน ให ทาอย, สารยมาโน ใหระลกอย, าปยมาโน ใหตงอย เปนตน. ทเปน เหตกมมวาจก ใหลงเหตปจจย และ ย ปจจย อ อาคม ดวย เชน ปาจาปยมาโน อนเขาใหหง-ตมอย, ปตฏาปยมาโน อน เขาใหตงอย, สารยมาโน อนเขาใหระลกอย, สาวยมาโน อนเขาให ฟงอย เปนตน. อนง ศพททประกอบดวยปจจยน นาไปแจกดวยวภตตทง ๗ ใน ๓ ลงคได ทเปน ป. เปน มโน เชน กรมาโน ทเปน อต. เปน มานา เชน ภรมานา, ภชมานา เปนตน ทเปน นป. เปน มาน เชน วทมาน, วจจมาน เปนตน.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 109

ต ปจจย ต ปจจยน ตามหลกกเปนไดทง ๕ วาจก แตจะนามาแสดงเทา ทเหนวาจาเปนและทใชกนโดยมาก เพราะบางวาจก เชน เหตกตต- วาจก มกไมคอนมใช. และ ต ปจจยน มนยวจตรหลายอยาง คอ มอานาจลบทสดธาตบาง แปลงทสดธาตบาง ถามธาตตวเดยว ลง อ อาคม บาง ถามธาต ๒ ตว เมอไมลบทสดธาต ตองลง อ อาคม บาง แปลงตวเองเปนพยญชนะทสดวรรค และอยางอนตามฐานะท ควรบาง เมอลง ต ปจจยนแลว ใชเปนนามกตกกมบาง ตามนยท ทานแสดงไวในแบบ จะนามาแสดงไวอยางละ ๒-๓ ขอ ดงน :- ลบทสดธาตนน เชน ธาตม ม และ น เปนทสด ลบทสด ธาตเสย คโต ไปแลว คม ธาต ในความไป ความถง รโต ยนดแลว รม ธาต ในความยนด แปลงทสดธาตนน เชน ธาตม จ, ช, ป, เปนทสด เอาทสด ธาตเปน ต. สตโต อนเขารดแลว สจ ธาต ในความรด ภตโต อนเขากนแลว ภช. ธาต ในความกน วตต อนเขากลาวแลว วจ ธาต ในความกลาว เอา ว เปน ว คตโต อนเขาคมครองแลว คป ธาต ในความคมครอง. ธาตมตวเดยว ลง อ อาคม. และธาตม ๒ ตว เมอไมลบ ตอง

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 110

ลง อ อาคมนน คอ ธาตม อา เปนทสดกด, ต เปน กมมวาจก กด ลง อ อาคม. คาวา ต เปน กมมวาจก น หมายความวาลง ต ปจจยใหเปน กมมวาจก ตองลง อ อาคม ดวย เชน :- โต ยนแลว า ธาต ในความตงอย. ปโต อนเขาดมแลว ปา ธาต ในความดม. อภชฌโต อนเขาเพงจาเพาะแลว อภ+ฌา ธาต ในความเพง ทแปลงตวเองเปนพยญชนะทสดของวรรคนน เชน :- ฉนโน อนเขามงแลว ฉท ธาต ในความปด. รนโน รองไหแลว รท ธาต ในความรองไห. แปลงเปนพยญชนะอนนน เชน :- ธาตม ร เปนทสด แปลง ต เปน ณณ แลว ลบทสดธาต. ชณโณ แกแลว ชร ธาต ในความคราครา. ปณโณ เตมแลว ปร ธาต ในความเตม. ธาตม ส เปนทสด แปลง ต เปน ฏ แลวลบทสดธาต. ตฏโ ยนดแลว ตส ธาต ในความยนด. หฏโ ราเรงแลว หส ธาต ในความราเรง. ธาตม ธ และ ภ เปนทสด แปลง ต เปน ทธ แลวลบทสดธาต. พทโธ รแลว พธ ธาต ในความร. ลทโธ อนเขาไดแลว ลภ ธาต ในความได.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 111

ธาตม ม เปนทสด แปลง ต เปน นต แลวลบทสดธาต ปกกนโต หลกไปแลว ป+กม ธาต ในความกาวไป. สนโต ระงบแลว สม ธาต ในความสงบระงบ. ธาตม ห เปนทสด แปลง ต เปน ฬห แลวลบทสดธาต. รฬโห งอกแลว รห ธาต ในความงอก. วฬโห อนนาพดไปแลว วห ธาต ในความลอย. ใชเปนนามกตกบางนน เชน พทโธ แปลวา รแลว พธ ธาต ในความร ถาใชเปนนามกตก แปลวา พระพทธเจา ไ กคอ ทาน ผรนนเอง. หรอวา คต การเดน ต การยน เปนตน. ทมก ปรากฏอยหลายแหง กเพราะทานใชเปนนามกตกนนเอง. ทเปน กตตวาจก นน เชน คโต, ปกกนโต, ปวฏโ เปนตน คโต ไปแลว คม ธาต ในความไป-ถง ต ปจจย ลบทสดธาต ปกปนโต หลกไปแลว ป+กม ธาต ในความกาวไป. ธาตม ม เปนทสด แปลง ต เปน นต. ปวฏโ เขาไปแลว ป+วส ธาต ในความเขาไป. ธาตม ส เปนทสด แปลง ต เปน ฏ. ทเปนเหตกตตวาจก ไมปรากฏวามทใชเลย ทเปนกมมวาจก และภาววาจกกมรปเปนอยางเดยวกนกบกตตวาจก. จะรวาเปนวาจก แผนกไหน กตองพจารณาถงธาตเสยกอน คอถาเปน กตตวาจก ใชธาตไดทง ๒ คอ สกมมธาต และ อกมมธาต, จาพวกกมมวาจก ใชไดแต สกมมธาต. ภาววาจก ใชไดเฉพาะแตอกมมธาต.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 112

ทเปน เหตกมมวาจก นน ตองอาศย เหตปจจย และลง อ อาคม ดวย เชน การาปต, สมฏาปตา, ตาปาปต เปนตน. การาปต อนเขา (ยงบคคล) ใหกระทาแลว กร ธาต ลง ณาเป ปจจย แลว ลง ต ปจจย อ อาคม, สมฏาปตา อนเขา (ยงบคคล) ใหตงไว พรอมแลว. ส+อ+า ธาต ในความยน. ตาปาปต อนเขา (ยง บคคล) ใหเผาแลว ตป ธาต ในความรอน. ๒ นกเชนกน. ณาเป ปจจยทปรากฏอยนน พงเขาใจวา นามาแต เหตปจจย สวน ย และ อ อาคมไมตองนามา ตอเมอลง ต ปจจยแลวจงตองลง อ อาคม เปนเครองหมายวาจกน. อนง ปจจยนเปน อนพยยกรยา แจกไดในลงคทง ๓ ตามการนต นน ๆ. ตนาท ปจจย ตน ตวา ตวาน ๓ น เปน ตนาทปจจย แปลวา ปจจย ๓ ตว ม ตน เปนตน โดยปรกต บอกอดตกาล เพราะแปลวา "แลว" แตแปลเปนอยางอนบางกมมาก ในเมออยในประโยคตามลกษณะของ สมพนธ แตในทนใหแปลวา "แลว" ตามหลกไปเสยกอน. ตน ตวา ตวาน กาตน กตวา กตวาน ทาแลว. คนตน คนตวา คนตวาน ไปแลว. หนตน หนตวา หนตวาน ฆาแลว.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 113

ตน ปจจยนน มทใชนอย ไมคอยปรากฏนก จงไมอธบาย. สวน ตวา ตวาน ๒ ตวน มใชดาดดนในททวไป. วธลงปจจย ๒ ตวน กคลาย ต ปจจย ถาธาต ๒ ตว ใหลบทสดธาตแลวนา ตวา ปจจยไปตอเขาขางหลงใหเปนตวสะกดธาตทเดยว เชน กตวา กตวาน ทาแลว กร ธาต ในความทา. ถาไมลบทสดธาต ใหลง อ อาคมทสดธาตได เชน กรตวา กรตวาน ทาแลว กร ธาต เหมอนกน ถาไมลบทสดธาต กใหแปลง พยญชนะทสดธาต เปนพยญชนะทสดวรรคของ ตวา ได เชน ต แหง ตวา ปจจย เปนพยญชนะวรรค. ทสดวรรคของ ต น คอ น เพราะฉะนน จงแปลงทสดธาตเปน น ได เชน คนตวา, คนตวาน ไปแลว, คนตวา, คนตวาน เปน คม ธาต แปลง ม เปน น ถาไมแปลงใหลง อ อาคมทสดธาต เชน คมตวา, คมตวาน เปนตน ทวามานเปน กตตวาจก สวนทเปน เหตกตตวาจกนน ตองม เหตปจจย มาประกอบกบ ธาตไวกอน จงลงปจจยนทหลงดจกลาวแลว เชน กร ธาต. เหตปจจย เณ ณย ณาเป ณาปย ตวา ปจจย กาเรตวา การยตวา การาเปตวา การาปยตวา ตวาน ปจจย กาเรตวา การยตวาน การาเปตวา การาปยตวาน. เหตปจจยทม ย เชน ณย, ฌาปย ตองลง อ อาคม ท ย ดวย แตจะมากหรอนอยนนกแลวแตจะสมควร ทวานกเพยงแตอทาหรณ.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 114

ตนาท ปจจยน ในกมมวาจก เหตกมมวาจก และ ภาววาจก ไมมทใช เพราะทานใช ต ปจจยแทน. อนง ถาธาตมอปสคนาหนา ใหแปลงปจจยทง ๓ นเปน ย (ขอนทาให ตน ปจจยมคาขน ) เชน :- อาทาย ถอเอาแลว อา+ทา ธาต ในความถอเอา ปหาย ละแลว ป+หา ธาต ในความละ นสสาย อาศยแลว น+ส ธาต ในความอาศย ปฏาย เรมตงแลว ป+า ธาต ในความตงไว อภาย รยงแลว อภ+า ธาต ในความร โอหาร ละแลว อว+หา ธาต ในความละ ทแปลงเปน ย ปรากฏอยน โดยมากมกมเฉพาะธาตตวเดยวทม อา เปนทสด ถาธาตมสระอนเปนทสด กตองเปนธาตชนดทแปลง ใหเปน อา ได เชน นสสาย น+ส ธาต แปลง อ เปน อา เปนตน ถาธาตมอยางอนเปนทสด กแปลง ย ปจจยกบทสดธาตเปนตาง ๆ ไป ถงม ย ปรากฏกไมดนนก ดงน :- ถาม ม เปนทสด แปลง ย กบทสดธาตเปน มม อาคมม มาแลว อา+คม ธาต ในความไป (อา กลบความ) นกขมม ออกแลว น+ปท ธาต ในความออก. ธาตม ท เปนทสด แปลง ย กบทสดธาตเปน ชช อปปชช เกดขนแลว อ+ปท ธาต ในความเกด. ปมชช ประมาทแลว ป+มท ธาต ในความเมา.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 115

ธาตม ธ และ ภ เปนทสด แปลง ย กบทสดธาต เปน ทธา พภ วทธา ทรงแลว วธ ธาต ในความแทง ลทธา ไดแลว ลภ ธาต ในความได อารพภ ปรารภแลว อา-รภ ธาต ในความเรม. ธาตม ห เปนทสด แปลง ย กบทสดธาตเปน ยห ปคคยห ประคองแลว ป+คห ธาต ในความประคอง สนยน ผกแลว ส+นห ธาต ในความผก. อารยห ขนแลว อา+รห ธาต ในความขน. แปลง ตวา เปน สวา และ ตวาน เปน สวาน ได. เฉพาะ ทส ธาต เปน ทสวา, ทสวาน แปลวา เหนแลว. แปลง ทส เปน ปสส แลวลง อ อาคม เปน ปสสตวา บาง. ตนาท ปจจยทแปลงเปน ย แลว เอา ย กบทสดธาตเปนไปได หลายอยาง แตกเปนเฉพาะธาตตวหนง ๆ เทานน จะนามาแสดงไว พอเปนอทาหรณ เชน :- อททสส แสดงแลว อ+ทส ธาต ในความแสดง แปลง ย กบทสดธาต เปน สส. ววจจ สงดแลว ว+วจ ธาต ในความสงด. แปลง ย กบทสดธาตเปน จจ. อาหจจ เบยดเบยนแลว อา+หน ธาต ในความเบยดเบยน แปลง ย กบทสดธาตเปน จจ

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 116

สวน ปฏจจ อาศยแลว ปฏ+อ ธาต ในความไป-ถง แปลง ย กบ ต อาคมเปน จจ. อภสเมจจ บรรลแลว อภ+ส+อ ธาต ในความไป-ถง แปลง ย กบ ต อาคมเปน จจ.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 117

บทสดทาย ๑. ปจจยในกรยากตก รวมทงสนม ๑๐ ตว อนต, ตวนต, ตาว, อนย, ตพพ, มาน, ต, ตน, ตวา, ตวาน. ๒. ในปจจยเหลาน แบงออกเปน ๒ คอ จาพวกทแจกตาม วภตตทง ๗ ในลงคทง ๓ ไมได เรยกวา อพยยกรยา มอย ๓ ตว คอ ตน ตวา ตวาน, เรยกวา ตนาทปจจย. ๓. ทแจกตามวภตตทง ๗ ในลงคทง ๓ ได เรยกวา อนพยยกรยา อนพยยกรยาน ใชได ๒ อยาง คอ เปนกรยาหมายพากยได ๑ เปน วเสสนะ ๑ มอย ๗ ตว คอ อนต, มาน, ตวนต, ตาว, ต, อนย, ตพพ. ๔. ปจจยเหลาน ลวนมธาตเปนทตง อยตดกบธาตเสมอไป มทสงเกตททายธาต. ๕. ปจจยทใชเปนปจจบนกาล แปลวา "อย" หรอ "เมอ" ม ๒ ตว คอ อนต ๑ มาน ๑. ๖. อนต ในอตถลงค เปน อนต ตวอยาง เชน สณนต, กโรนต, คจฉนต แจกอยาง (นาร). สวน นป. เปน อนต เชน คจฉนต, กโรนต แจกตามแบบ (กล) อ การนต. สวน มาน เปน มานา ตวอยาง เชน ภชมานา, กรมานา, คจฉมานา, แจกตาม แบบ อา การนต อต. (กา). ๗. อนพยยกรยา เมอประกอบวภตตแลว ตงแต ท. วภตต ไป ตองเปนวเสสนะทงนน เวนไวแตในทางสมพนธจะเรยกชอตาง

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 118

ไปบาง เพราะกรยาหมายพากยตองเปน ป. วภตตอยางเดยว. ๘. ขนชอวาตวประธานแลว ตองเปน ป. วภตตเทานน วภตต อนซงไมออกชอในทน จะเปนตวประธานไมได. ๙. ตวประธานมรปอยางไร ตวกรยากตองเปนไปตาม ขอน เพราะกรยากตกใชวภตตนามนนเอง. ๑๐. ปจจยทเอามาใชเปนอดตกาล มอย ๖ ตว คอ ตวนต, ตาว, ต, ตน, ตวา, ตวาน. แปลวา "แลว." ๑๑. ตวนตะ ป. แจกอยาง ภควนต ศพท. ๑๒. ปจจยทเอามาใชในความจาเปน แปลวา "พง-ตอง" หรอ "ควร" ม ๒ ตว คอ อนย, ตพพ. ๑๓. ในกตตวาจก ใชไดทงธาตมกมมและธาตไมมกมม. ๑๔. ธาตเปนรากเงาของศพททงสน มอย ๒ จาพวก คอ อกมมธาตอยางหนง สกมมธาตอยางหนง แตธาตบางอยางเปนได ทงสกมม ทงอกมม. ๑๕. ตวกมมนน ในพากยทเปนกตตวาจก ประกอบดวยทตยา- วภตต แปลวา "ซง" ในพากยทเปนกมมวาจก ประกอบดวยปฐมา- วภต แปลวา "อนวา." ๑๖. กมมวาจก ใชไดแตธาตทมกมมอยางเดยว. ๑๗. ตพพ ปจจย มทใชแต กมมวาจก และภาววาจก เมอ ใชเปนกมมวาจก เปนไดทกวภตตตามตวประธาน สวนทใชเปน ภาววาจก เฉพาะแต ป. เอก. นป. อยางเดยวเทานน.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 119

๑๘. ปจจยทใชในภาววาจก โดยมากมแต ตพพ ปจจย อนย- ปจจย และใชในอกมมธาตอยางเดยว สวนปจจยนอกนน แมจะ ประกอบใหเปนรปแจกไดตามวภตตในลงคทง ๓ กจรง แตทานไม นยมใช. ๑๙. ธาตทเรยกหากมม คอ ท. วภตต ในพากยทเปนกตตวาจก, และ ป. วภตต ในพากยทเปนกมมวาจก เรยกวา สกมมธาต ธาต ทไมตองเรยกหากมมเชนนน เรยกวา อกมมธาต. ๒๐. กรยาศพททประกอบดวย วภตต วจนะ กาล ธาต ปจจย ดงน ชอวา วาจก คอกลาวบททประธานของกรยาศพท ม ๕ อยาง คอ กตตวาจก. ๑ กมมวาจก ๑ ภาววาจก ๑ เหตกตตวาจก ๑ เหตกมมวาจก ๑. ๒๑. ปจจยทสาหรบประกอบกรยาศพท ซงจาตองจดเปน ๓ จาพวก กเพอประกอบกบกรยาศพทเปนวาจกนน ๆ ดงน คอ :- ก. กต ปจจย สาหรบประกอบศพททเปนกตตวาจกอยาง ๑. ข. กจจ ปจจย สาหรบประกอบกบศพททเปนกมมวาจก ภาว- วาจก และ เหตกมมวาจกอยาง ๑. ค. กตกจจ ปจจย สาหรบประกอบศพทไดทกวาจกอยาง ๑. ๒๒. ในปจจยเหลาน หมวดหนง ๆ มตงแต ๒ ตวขนไป เพอ จะเลอกประกอบใหเหมาะแกศพทนน ๆ. ๒๓. ปจจยทเปนเครองหมาย เหตกตตวาจก และเหตกมมวาจก โดยตรงไมม ตองอาศยยมเหตปจจย คอ เณ ณย ณาเป ณาปย

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ นามกตก และกรยากตก - หนาท 120

ในอาขยาตมาใช แตสวนทเปนเหตกมมวาจก ตองม ย ปจจย อ อาคม ดวย. ๒๔. มาน ปจจยในจาพวกกตกจจปจจย เปนไดทง ๕ วาจกนน ในสวนทเปนกมมวาจก และ เหตกมมวาจก ตองม ย ปจจย อ อาคม ดวย. ๒๕. ต ปจจยในเหตกตตวาจก ไมมทใช มใชแต เหตกมม- วาจกเทานน เชน ปตฏาปโต เปนตน. ๒๖. ขอวา ถามอปสค อยหนา แปลงปจจยทง ๓ คอ ตน ตวา ตวาน ทเรยกวา ตนาท ปจจยท เปน ย เชน อาทาย นสสาย อภาย เปนตน แตทไมแปลงกม เชน นกขมตวา อปปชชตวา เปนตน