บาลี 03 80

ประโยค๑ - บาลไวยกรณ วจวภาค สมาสและตทธต - หนาท 107

สมาส [๙๔] นามศพท ตงแต ๒ ขนไป ทานยอเขาเปนบทเดยวกน ชอสมาส ๆ น บางอยางกมในภาษาของเรา เหมอนคาวา '' อยาทา ซงบาป '' ยอเขาสมาสเปน " อยาทาบาป " " สงนกาไหลดวยทอง " เปน " สงนกาไหลดวยทอง " " นายใหรางวลแกบาว " เปน " นาย ใหรางวลแกบาว " " สมดของใคร " เปน " สมดใคร " " สตวในนา หรอสตวเกดในนา " เปน " สตวนา " เปนตน. สมาสในบาลภาษา วาโดยกจม ๒ อยาง คอ สมาสททานลบวภตตเสยแลว เรยกวา " ลตตมาโส,'' สมาสททานยงมไดลบวภตต เรยกวา " อลตตสมาโส. " ลตตสมาส มอทาหรณวา " ก นทสส ผาเพอกฐน, ราชธน ทรพยของพระราชา " เปนตน. อลตตสมาส มอทาหรณวา " ทเรนทาน วตถมนทานในทไกล, อรสโลโม พราหมโณ พราหมณมขนทอก " เปนตน. สมาสนน วาโดยชอม ๖ อยาง คอ " กมมธารโย, ทค, ตปปรโส, ทวนทโว, อพยยภาโว, พหพพห."


กมมธารยสมาส [๙๕] นามศพท ๒ บท มวภตตและวจนะเปนอยางเดยวกน บทหนงเปนประธาน คอ เปนนามนาม, บทหนงเปนวเสสนะ คอ เปนคณนาม หรอเปนคณนามทง ๒ บท มบทอนเปนประธาน ท ทานยอเขาเปนบทเดยวกน ชอ กมมธารยสมาส ๆ นน ม ๖ อยาง คอ " วเสสนปพพปโท, วเสสนตตรปโท, วเสสโนภยปโท, วเสสโนปมปโท, สมภาวนปพพปโท, อวธารณปพพปโท." วเสสนบพพบท มบท วเสสนะ อยตน, บทประธานอยขาง หลง อยางน " มหนโต ปรโส = มหาปรโส บรษใหญ. ขตตยา ก า = ขตตยก า นางกษตรย. นล อปปล = นลปปล ดอก อบลเขยว. " ในสมาสน เอามหนตศพท เปนมหา อยางน " มหา- ราชา พระราชาผใหญ, มหาธาน เมองใหญ, มหาวน ปาใหญ " เปนตน. บางสมาสทานกยอบทวเสสนะ เหลอไวแตอกษรตวหนา อยางน " กจฉตา ทฏ = กทฏ ทฏฐอนบณฑตเกลยด. ปธาน วจน = ปาวจน คาเปนประธาน, สนโต ปรโส = สปปรโส บรษ ระงบแลว. " แมถงอยางน กเปน วเสสนบพพบทแท. วเสสนตตรบท มบทวเสสนะ อยหลง บทประธานอยหนา อยางน " สตโต วเสโส = สตตวเสโส สตววเศษ, นโร วโร=นรวโร นระประเสรฐ, มนสโส ทลทโท=มนสสทลทโท มนษยขดสน."


วเสสโนภยบท มบททง ๒ เปนวเสสนะ มบทอนเปนประธาน อยางน " สต จ สมฏ จ = สตสมฏ๑ [ าน ท ] ทงเยนทงเกลยง. อนโธ จ วธโร จ=อนธวธโร [ ปรโส บรษ ] ทงบอดทงหนวก ข โช จ ขชโช จ=ข ชขชโช [ ปรโส บรษ ] ทงกระจอกทง คอม." วเสสโนปมบท มบทวเสสนะเปนอปมา จดเปน ๒ ตาม วเสสนะอยหนาและหลง. สมาสทมอปมาอยหนา เรยก " อปมา- ปพพปโท." ม อ. อยางน " สงข อว ปณฑร=สงขปณฑร [ ขร นานม ] ขาวเพยงดงสงข. กาโก อว สโร=กากสโร คนกลา เพยงดงกา. ทพพ อว จกข = ทพพจกข จกษเพยงดงทพย " สมาส ทมอปมาอยหลง เรยก " อปมานตตรปโท " ม อ. อยางน " นโร สโห อว=นรสโห นระเพยงสหะ. าณ จกข อว=าณจกข ญาณเพยงดงจกษ. ป า ปาสาโท อว=ป าปาสาโท ปญญา เพยงดงปราสาท." สมภาวนบพพบท มบทหนาอนทานประกอบดวยอตศพท บท หลงเปนประธาน ดงน " ขตตโย [ อห ] อต มาโน =ขตตยมาโน มานะวา [ เราเปน ] กษตรย. สตโต อต ส า = สตตส า ความสาคญวาสตว. สมโณ [ อห ] อต ปฏ า = สมณปฏ า ปฏญญาวา [ เราเปน ] สมณะ." ๑. ในสททนตวา สตต จ ต สมมฏ าน ฯ คอทงรดนาทงปด กวาด ฯ


อวธารณบพพบท มบทหนาอนทานประกอบดวย เอว ศพท [ เพอจะหามเนอความอนอนเสย ] บทหลงเปนประธาน ดงน " ป า. เอว ปโชโต = ป าปโชโต [ ประทป ] อนโพลงทว คอปญญา. พทโธ เอว รตน = พทธรตน รตนะ คอพระพทธเจา. สทธา เอว ธน = สทธาธน ทรพยคอศรทธา." วธวางวเคราะหแหงกมมธารยสมาส ทเขยนไวขางตนนน มใช แบบทนกปราชญทานใชในคมภรศพทศาสตร เปนแตขางเจาคดยอ ใหสนเขา จะไดไมตองแปลวเคราะห ใหยดยาว แบบวเคราะหททาน ใชในคมภรศพทศาสตรทงหลาย ดงน:- วเสสนบพพบท. มหนโต จ โส ปรโส จา ต มหาปรโส ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ บรษ นน ดวย เปนผใหญ ดวย เหตนน ชอบรษผใหญ. ๓ ๓ ๕ ๑ ๒ ๖ ๗ วเสสนตตรบท. สตโต จ โส วเสโส จา ต สตตวเสโส ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ สตว นน ดวย วเศษ ดวย เหตนน ชอสตววเศษ. ๑ ๓ ๒ ๔ ๕ ๖ ๗ วเสสโนภยบท. สต จ ต สมฏ จา ต สตตสมฏ [ าน ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๘ ท ] นน เยน ดวย เกลยง ดวย เหตนน ชอวาทงเยนทงเกลยง. ๘ ๓ ๑ ๒ ๔ ๕ ๖ ๗ อก ๓ สมาสนน มแบบวเคราะหเหมอนอยางในทน.


[ ๙๖ ] กมมธารยสมาส มสงขยาอยขางหนา ชอทคสมาส ๆ นน ม ๒ อยาง คอ สมาหาโร. อสมาหาโร. ทคสมาส ททานรวม นามศพท มเนอความเปนพหวจนะทาใหเปนเอนกจนะ นปสกลงค ชอสมาหารทค อ. อยางน " ตโย โลกา = ตโลก โลก ๓. จตสโส ทสา = จตททส ทศ ๔. ป จ อนทรยาน = ป จนทรย อนทรย ๕. ทคสมาส ททานไมไดทาอยางน ชออสมาหารทค อ. อยางน " เอโก ปคคโล = เอกปคคโล บคคลผเดยว. จตสโส ทสา = จตททสา ทศ ๔ ท. ป จ พลาน = ป จพลาน กาลง ๕ ท. " [ ๙๗ ] นานศพทม อ วภตตเปนตน ในทสด ทานยอเขาดวยบท เบองปลาย ชอตปปรสสมาส ๆ น ม ๖ อยาง คอ ทตยาตปปรโส, ตตยาตปปรโส, จตตถตปปรโส, ป จมตปปรโส, ฉฏ ตปปรโส, สตตมตปปรโส, ทตยาตปปรสะ อยางน " สข ปตโต = สขปปตโต [ ปรโส บรษ ] ถงแลวซงสข. คาม คโต = คามคโต [ ปรโส บรษ ] ไปแลวสบาน. สพพรตต โสภโณ = สพพรตตโสภโณ [ จนโท พระจนทร ] งามตลอดราตร ทงสน." ตตยาตปปรสะ อยางน " อสเสน [ ยตโต ] รโถ = อสสรโถ รถ [ เทยมแลว ] ดวยมา.


สลเลน วทโธ=สลลวทโธ [ ชนต สตว ] อนลกศรแทงแลว. อสนา กลโห=อสกลโห ความทะเลาะเพราะดาบ. " จตตถตปปรสะ อยางน " ก นสส ทสส=ก นทสส ผาเพอกฐน. อาคนตกสส ภตต =อาคนตกภตต ภตเพอผมา. คลานสส เภสชช=คลานเภสชช ยาเพอคนไข." ปญจมตปปรสะ อยางน " โจรมหา ภย=โจรภย ภยแตโจร. มรณสมา ภย=มรณภย ความกลวแตความตาย. พนธนา มตโต=พนธนมตโต [ สตโต สตว ] พนแลวจากเครองผก." ฉฏฐตปปรสะ อยางน " ร โ ปตโต=ราชปตโต บตรแหงพระราชา. ธ าน ราส=ธ ราส กองแหงขาวเปลอก. รกขสส สาขา=รกขสาขา กงแหงตนไม." สตตมตปปรสะ อยางน "รเป ส า=รปส า ความสาคญในรป. สสาเร ทกข =สสารทกข ทกขในสงสาร. วเน ปปผ=วนปปผ ดอกไมในปา." สมาสทม น อยหนา อยางน " น พราหมโณ=อพราหมโณ [ อย ชโน ชนน ] มใชพราหมณ. น วสโล = อวสโล [ อย ชโน ชนน ] มใชคนถอย. น อสโส = อนสโส


[ อย สตโต สตวน ] มใชมา. น อรโย = อนรโย [ อย ชโน ชนน ] มใชพระอรยเจา." เปนตน เรยกวา อภยตปปรสะบาง กมมธารยะม น เปนบทหนาบาง. ในสมาสน ถาพยญชนะ อยหลง น. เอา น เปน อ เหมอน อพราหมโณ เปนตน. ถาสระ อยหลง น. เอา น เปน อน เหมอน อนสโส เปนตน. ตปปรสสมาสนแปลกกนกบ กมมธารยะ อยางน กมมธารยะ มวภตตและวจนะเสมอกน บทหนงเปนประธาน บทหนงเปนวเสสนะ หรอเปนวเสสนะทง ๒ บท. สวนตปปรสสมาส มวภตตและวจนะ ไมเสมอกน ผศกษาพงสงเกตใหแมนยา. [ ๙๘ ] นามนามตงแต ๒ ศพทขนไป ทานยอเขาเปนบทเดยวกน ชอ ทวนทวสมาส ๆ นม ๒ อยาง คอ สมาหาโร อสมาหาโร [ เหมอนทค ] สมาหาระ อยางน " สมโถ จ วปสสนา จ สมถ- ๑ ๒ ๓ ๔ วปสสน สมถะ ดวย วปสสนา ดวย ชอสมถะและวปสสนา. ๕ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ สงโข จ ปณโว จ สงขปณว สงข ดวย บณเฑาะว ดวย ชอ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๑ ๒ ๓ ๔ สงขและบณเฑาะว ปตโต จ จวร จ ปตตจวร บาตร ดวย จวร ๕ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๑ ๒ ๓


ดวย ชอบาตรและจวร. หตถ จ อสโส จ รโถ จ ปตตโก จ ๔ ๕ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๘ หตถอสสรถปตตก ชาง ดวย มา ดวย รถ ดวย คนเดน ดวย ๙ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๘ ชอชางและมาและรถและคนเดน. ๙ อสมาหาระอยางน " จนทมา จ สรโย จ จนทมสรยา พระจนทร ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๑ ดวย พระอาทตย ดวย พระจนทรและพระอาทตย ท. ๒ ๓ ๔ ๕ สมโณ จ พราหมโณ จ สมณพราหมณา สมณะ ดวย ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๑ ๒ พราหมณ ดวย ชอสมณะและพราหมณ ท. ๑ ๔ ๕ สารปตโต จ โมคคลลาโน จ สารปตตโมคคลลานา พระสารบตร ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๑ ดวย พระโมคคลลานะ ดวย ชอพระสารบตรและพระโมคคลลานะ ท. ๒ ๓ ๔ ๕ ปณณ จ ปปผ จ ผล จ ปณณปปผผลาน ใบไมดวย ๑ ๒ ๓ ๔ ๑ ดอกไมดวย ผลไมดวย ชอใบไมและดอกไมและผลไม ท. ๒ ๓ ๔ ทวนทวสมาสนแปลกกนกบ วเสสโนภยบทกมมธารยะ อยางน


วเสสโนภยบท เปนบทวเสสนะทง ๒ บท ทวนทวสมาส เปนบท ประธานทงสน [ ๙๙ ] สมาสทมอปสคหรอนบาตอยขางหนาชออพยยภาวสมาส ๆ ม ๒ อยาง คอ อปสคคปพพโก. นปาตปพพโก อปสคคปพพกะ มอปสคอยขางหนา อยางน " นครสส สมป อปนคร ทใกลเคยง แหงเมอง ชอใกลเมอง. ๑ ๓ ทรถสส อภาโว นททรถ ความไมม แหงความกระวนกระวาย ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ ชอความไมมความกระวนกระวาย ๓ วาต อนวตตต-ต อนวาต [ ย วตถ สงใด ] ยอมเปนไปตาม ๑ ๒ ๓ ๒ ซงลม เหตนน [ ต วตถ สงนน ] ชอวาตามลม. ๑ ๓ ๔ วาตสส ปฏวตตต-ต ปฏวาต [ สงใด ] ยอมเปนไป [ (ทวน,แกลม)(ตอบ,แกลม) ] ๑ ๒ ๓ ๔ ๒ ๑ เหตนน [ สงนน ] ชอวาทวนลม. ๓ ๔ อตตาน อธวตตต-ต อชฌตต [ สงใด ] ยอมเปนไปทบ ซงตน ๑ ๒ ๓ ๔ ๒ ๑


เหตนน [ สงนน ] ชอวาทบตน. [ เอา อธ เปน อชฌ ในพยญชนะสนธ ]. ๓ ๔ นปาตปพพกะ มนบาตอยขางหนา อยางน " วฑฒาน ปฏปาฏ ยถาวฑฒ ลาดบ แหงคนเจรญแลว ท. ๑ ๒ ๓ ๓ ๑ ชอวาตามคนเจรญแลว. ๔ ชวสส ยตตโก ปรจเฉโท ยาวชว กาหนด เพยงไร แหงชวต ๑ ๒ ๓ ๔ ๓ ๒ ๑ ชอเพยงไรแหงชวต. ๔ ปพพตสส ตโร ตโรปพพต ภายนอก แหงภเขา. นครสส พห พหนคร ภายนอก แหงเมอง. ปาสาทสส อนโต อนโตปาสาท ภายใน แหงปราสาท. ภตตสส ปจฉา ปจฉาภตต ภายหลง แหงภตร." สมาสนกบตปปรสสมาส ตางกนดงน ตปปรสสมาสมบทหลง เปนประธาน ไมไดนยมลงคและวจนะ สมาสนมบทหนาเปนประธาน และเปนอปสคและนบาต บทหลงเปนนปสกลงคเอกวจนะ บางสมาส กมอาการคลายกมมธารยะ เหมอนวเคราะหวา " เย เย วฑฒา ๑ ๑ ๓ ยถาวฑฒ ชนเจรญแลว ท. ใด ใด ชอเจรญแลวอยางไร." ๔ ๓ ๑ ๑ ๔ ถงกระนน กเปนทสงเกตไดบาง ดวยวา กมมธารยะ ไมมนยมบท


หลง จะเปนลงคใดกได แตสมาสนคงเปนนปสกลงค เอกวจนะ อยางเดยว เหมอนบทวา " อนตเถโร พระเถระนอย " คงเปน กมมธารยะแท. [ ๑๐๐ ] สมาสอยางหนง มบทอนเปนประธาน ชอพหพพห ๆ ม ๖ อยางตามวภตต คอ ทตยาพหพพห,ตตยาพหพพห, จตตถ- พหพพห, ปญจมพหพพห, ฉฏฐพหพพห, สตตมพหพพห. ทตยาพหพพห เอาบททเปนทตยาวภตต ในวเคราะหเปน ประธาน แหงบทสมาส อยางน " อาคตา สมณา ย โส อาคตสมโณ อาราโม สมณะ ท. ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ มาแลว สอารามใด อาราม นน ชอวามสมณะมาแลว. ๑ ๓ ๖ ๔ ๕ รฬหา ลตา ย โส รฬหลโต รกโข เครอวลย ขนแลว ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ๑ สตนไมใด ตนไม นน ชอวามเครอวลยขนแลว. ๓ ๖ ๔ ๕ สมปตตา ภกข ย โส สมปตตภกข อาวาโส ภกษ ท. ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ถงพรอมแลว ซงอาวาสใด อาวาส นน ชอวามภกษถงพรอมแลว. ๑ ๓ ๖ ๔ ๕ ตตยาพหพพห เอาบททเปนตตยาวภตต ในวเคราะห เปน ประธาน แหงบทสมาส อยางน


ชตาน อนทรยาน เยน โส ชตนทรโย สมโณ อนทรย ท. ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ อนสมณะใด ชนะแลว สมณะ นน ชอวามอนทรยอนชนะแลว. ๓ ๑ ๖ ๔ ๕ กต ป เยน โส กตป โ ปรโส บญ อนบรษใด ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ๓ ทาแลว บรษ นน ชอวามบญอนทาแลว. ๑ ๖ ๔ ๕ อาหโต อคค เยน โส อาหตคค พราหมโณ ไฟ อน ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ พราหมณใด บชาแลว พราหมณ นน ชอวามไฟอนบชาแลว.'' ๓ ๑ ๖ ๔ ๕ อกอยางหนง บทวเสสนะอยหลง อยางนบาง " อคค อาหโห เยน โส อคยาหโต พราหมโณ [ แปลเหมอนแบบกอน ]." " วส ปต เยน โส วสปโต สโร ยาพษ อนลกศรใด ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๑ ๓ ดมแลว ลกศร นน ชอวามยาพษอนดมแลว." ๒ ๖ ๔ ๕ จตตถพหพพห เอาบททเปนจตตถวภตต ในวเคราะห เปน ประธาน แหงบทสมาส อยางน " ทนโน สงโก ยสส โส ทนนสงโก ราชา สวย [ นาคเรห ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ อนชาวเมอง ท.] ถวายแลว แดพระราชาใด พระราชา นน ชอวา ๑ ๓ ๖ ๔ มสวยอนชาวเมอง ท. ถวายแลว.


กต ทณฑกมม ยสส โส กตทณฑกมโม สสโส ทณฑกรรม ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ [ อนอาจารย ] ทาแลว แกศษยใด ศษย นน ชอวามทณฑกรรม ๑ ๓ ๖ ๔ ๕ อนอาจารยทาแลว. ส ชาโต สเวโค ยสส โส ส ชาตสเวโค ชโน ความ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ สงเวช เกดพรอมแลว แกชนใด ชน นน ชอวามความสงเวช ๒ ๑ ๓ ๖ ๔ ๕ เกดพรอมแลว." ปญจมพหพพห เอาบททเปนปญจมวภตต ในวเคราะห เปน ประธาน แหงบทสมาส อยางน " นคคตา ชนา ยสมา โส นคคตชโน คาโม ชน ท. ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ออกไปแลว จากบานใด บาน นน ชอวามชนออกไปแลว. ๑ ๓ ๖ ๔ ๕ ปตตาน ผลาน ยสมา โส ปตตผโล รกโข ผล ท. ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ หลนแลว จากตนไมใด ตนไม นน ชอวามผลหลนแลว. ๑ ๓ ๖ ๔ ๕ วโต ราโค ยสมา โส วตราโค ภกข ราคะ ไปปราศแลว ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ๑ จากภกษใด ภกษ นน ชอวามราคะไปปราศแลว." ๓ ๖ ๔ ๕


ฉฏฐพหพพห เอาบททเปนฉฏฐวภตต ในวเคราะห เปน ประธาน แหงบทสมาส อยางน " ขณา อาสวา ยสส โส ขณาสโว ภกข อาสวะ ท. ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ของภกษใด สนแลว ภกษ นน ชอวามอาสวะสนแลว. ๓ ๑ ๖ ๔ ๕ สนต จตต ยสส โส สนตจตโต ภกข จต ของภกษใด ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ๓ ระงบแลว ภกษ นน ชอวามจตระงบแลว. ๑ ๒ ๔ ๕ ฉนนา หตถา ยสส โส ฉนนหตโถ ปรโส มอ ท. ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ของบรษใด ขาดแลว บรษ นน ชอวามมอขาดแลว." ๓ ๑ ๖ ๔ ๕ อกอยางหนง บทวเสสนะอยหลง อยางนบาง " หตถา ฉนนา ยสส โส หตถจฉนโน ปรโส [ แปลเหมอนบทกอน ]." ฉฏฐอปมาพหพพห อยางน สวณณสส วณโณ อว วณโณ ยสส โส สวณณวณโณ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ภควา วรรณ ของพระผมพระภาคใด เพยงดง วรรณ แหงทอง ๘ ๔ ๕ ๓ ๒ ๑ พระผมพระภาค นน ชอวามวรรณเพยงดงวรรณแหงทอง. ๘ ๑ ๗


พรหมโน สโร อว สโร ยสส โส พรหมสสโร ภควา ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๘ เสยง ของพระผมพระภาคใด เพยงดง เสยง แหงพรหม พระผม ๔ ๕ ๓ ๒ ๑ พระภาค นน ชอวามเสยงดงเสยงแหงพรหม." ๘ ๖ ๗ สตตมพหพพห เอาบททเปนสตตมวภตต ในวเคราะห เปน ประธาน แหงบทสมาส อยางน " สมปนนาน สสสาน ยสม โส สมปนนสสโส ชนปโท ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ขาวกลา ท. ในชนบทใด ถงพรอมแลว ชนบท นน ชอวามขาว ๒ ๓ ๑ ๖ ๔ ๕ กลาถงพรอมแลว. พห นทโย ยสม โส พหนทโก ชนปโท แมนา ท. ใน ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ชนบทใด มาก ชนบท นน ชอวามแมนามาก. ๓ ๑ ๖ ๔ ๕ ตา สร ยสม โส ตสร ชโน ศร ตงอย ในชนใด ๑ ๒ ๓ ๕ ๕ ๖ ๒ ๑ ๓ ชน นน ชอวามศรตงอย." ๖ ๔ ๕ ในวเคราะหแหงสมาสทงหลายเหลาน บทประธานและบท วเสสนะมวภตตและลงคเสมอกน แปลกแตบทสพพนาม ทเปน


ประธานแหงบทสมาส ทานจงเรยกสมาสทงหลายเหลานวา ตลยาธ- กรณพหพพห. พหพพหทแสดงมาแลวเหลาน มเนอความไมปฏเสธ พหพพห ทมเนอความปฏเสธ มวเคราะหอยางน :- " นตถ ตสส สโม-ต อสโม ผเสมอ ไมม แกทาน [ ตสส ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๓ ๑ ๒ ภควโต แกพระผมพระภาคนน ] เหตนน [ โส ทาน ] ชอวามผเสมอ ๔ ๕ หามได หรอไมมผเสมอ. นตถ ตสส ปฏปคคโล-ต อปปฏปคคโล บคคลเปรยบ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๓ ไมม แกทาน เหตนน [ ทาน ] ชอวามบคคลเปรยบหามได หรอ ๑ ๒ ๔ ๕ ไมมบคคลเปรยบ. นตถ ตสส ปตตา-ต อปตตโก บตร ท. ของเขา [ ตสส ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๓ ๒ ชนสส ของชนนน ] ไมม เหตนน [ โส เขา ] ชอวามบตรหามได ๑ ๔ ๕ หรอไมมบตร." น บพพบท พหพพหน ในแบบเลาเรยนทานสอนใหแปลวา " ม .....ไมม " เหมอนศพทวา อสโม แปลวา " มผเสมอไมม " เพอ จะไมใหเสยรปสมาส แตเหนวาผศกษาจะเขาใจไดยาก เพราะไมม โวหารใชในภาษาของเรา นอกจากแบบเรยน ขาพเจาจงคดเปลยน


เสยวา " ม...... หามได " พอไมใหเสยรปสมาส ถาจะตองการแต ความอยางเดยว ไมเออเฟอตอรปสมาส กตองแปลวา " ไมม " เทา นนเอง ขาพเจาแปลไวทง ๒ อยางนน ดวยเหนวา วธแปลหนงสอ ม ๒ แปลตามพยญชนะอยาง ๑ แปลตามความอยาง ๑ แปลตาม พยญชนะนน ควรใชในแบบเลาเรยน เปนทใหผศกษาสงเกตงายกวา แปลตามความทเดยว แปลตามความนน ควรใชในการแปล หนงสออน ๆ นอกจากแบบเลาเรยน ผอานผฟงจะไดเขาใจความได งาย ๆ ผศกษาควรจะเขาใจวธแปลหนงสอ ๒ อยางน. ในวเคราะหแหงสมาสใด บททงหลายมวภตตตางกน ทาน เรยกสมาสนนวา ภนนาธกรณพหพพห อทาหรณอยางน:- " เอกรตต วาโส อสสา ต เอกรตตวาโส ความอย ของเขา ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๒ ๓ [ อสส ชนสส ของชนนน ] สนคนเดยว เหตนน [ โส เขา ] ๑ ๔ ชอวามความอยสนคนเดยว. ๕ อรส โลมาน ยสส โส อรสโลโม พราหมโณ ขน ท. ทอก ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ๑ ของพราหมณใด [อตถ มอย ] พราหมณ นน ชอวามขนทอก. ๓ ๖ ๔ ๕ อส หตเถ ยสส โส อสหตโถ โยโธ ดาบ [ ม ] ในมอ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๑ ๒


ของทหาร [ คนรบ ] ใด ทหาร นน ชอวามดาบในมอ ๓ ๖ ๔ ๕ ฉตต ปาณมห ยสส โส ฉตตปาณ ปรโส รม [ ม ] ในมอ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ของบรษใด บรษ นน ชอวามรมในมอ. ๓ ๖ ๔ ๕ มณ กณเ ยสส โส มณกณโ นาคราชา แกว [ ม ] ทคอ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๑ ๒ ของนาคราชใด นาคราช นน ชอวามแกวทคอ." ๓ ๖ ๔ ๕ วเคราะหทแสดงมาน เปนแตรปเอกวจนะอยางเดยว ถา ประสงคความเปนพหวจนะ จะแสดงเปนรปพหวจนะกได อ. อยางน " กต กสล เยห เต กตกสลา ชนา กศล ท. ใด ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ทาแลว ชน ท. นน ชอวามกศลอนทาแลว. ๑ ๖ ๔ ๕ อาวธา หตเถส เยส เต อาวธหตถา โยธา อาวธ ท. [ม] ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๑ ในมอ ท. ของทหาร ท. ใด ทหาร ท. นน ชอวามอาวธในมอ." ๒ ๓ ๖ ๖ ๕ พหพพหน ถาจะสงเกตแตงาย ๆ วา สมาสนแปลวา "ม" ดเปนทกาหนดงายกวาทกสมาส ถงอยางนน ถาสงเกตใหละเอยดลง ไปวา เปนพหพพหอะไร กกลบเปนทกาหนดไดยากวาทกสมาส


เพราะแปลวา " ม ๆ " เหมอนกนไปหมด ผศกษา เมอไดยนชอ สมาส ทแปลวา " ม " ทราบวาเปน พหพพห แลว ประสงคจะ ทราบใหละเอยดลงไปวา เปนพหพพหอะไร จงแยกอนบทแหงสมาส นนออก แลวลองตงเปนวเคราะห ตามแบบทแสดงไวแลว ตงแต ทตยาพหพพห เปนตนไป เมอตงเปนวเคราะหแหงสมาสใดแลว ถา ไมไดเนอความชด จงรวามใชสมาสนน ถาไดเนอความชด จงรวา เปนสมาสนน อนนเปนวธสาหรบกาหนดของผแลกศกษา พหพพหทแสดงมาน เปนแตชนเดยว พหพพหบางอยาง ม สมาสอนเปนทอง อ. อยางน:- " ธมโม เอว จกก=ธมมจกก จกรคอธรรม กม. อว. ปวร ธมม- จกก= ปวรธมมจกก ธรรมจกรบวร กม. ว. ปวตตต ปวรธมมจกก ๑ ๒ เยน โส ปวตตตปปวรธมมจกโก ภควา ธรรมจกรบวร อนพระผม- ๓ ๔ ๕ ๖ ๒ ๓ พระภาคใด ใหเปนไปแลว พระผมพระภาค นน ชอวามธรรมจกร ๑ ๖ ๔ ๕ บวชอนใหเปนไปแลว." สมาสนเรยกวา ตตยาตลยาธกรณพหพพห ม กมมธารยะ เปนทอง. คนโธ จ มาลา จ คนธมาลา ของหอม ดวย ระเบยบ ดวย ๑ ๒ ๓ ๔ ๑ ๑ ๒ ๓ ๔ ชอวาของหอมและระเบยบ ท. อ. ทวน. ๕


ตา อาทโย เยส ตาน คนธมาลาทน วตถน มน ท. [ตา ๖ ๗ ๘ ๑๐ ๑๑ ๖ คนธมาลา ของหอมและระเบยบ ท. นน ] เปนตน ของวตถ ท. ใด ๗ ๘ วตถ ท. นน ชอวามของหอมและระเบยบเปนตน. ๑๑ ๙ ๑๐ สมาสนเรยกวา ฉฏฐตลยาธกรณพหพพห ม ทวนทวสมาส เปนทอง คนธมาลาทน หตเถส เยส เต คนธมาลาทหตถา มนสสา ๑๒ ๑๓ ๑๔ ๑๕ ๑๖ ๑๗ [ วตถ ท. ] มของหอมและระเบยบเปนตน [ ม ] ในมอ ท. ของมนษย ท. ๑๒ ๑๓ ๑๔ ใด มนษย ท. นน ชอวามวตถมของหอมและระเบยบเปนตนในมอ. ๑๗ ๑๕ ๑๖ สมาสนเรยกวา ฉฏฐภนนาธกรณพหพพห มทวนทว. พหพพห. เปนทอง." วธแบงสมาสทแสดงมาน ตามความชอบใจของขาพเจา ถก กบคมภรศพทศาสตรบางกม ผดกนบางกม เพราะสอบในคมภรศพท- ศาสตรหลายฉบบ กเหนทานแบงตาง ๆ กน หาตรงเปนแบบเดยว กนไม ขาดสงนไดสงโนน หรอในทนวาอยางน ในทนนวาอยางนน เปนอยอยางนโดยมาก เหมอนหนง ศพท คอ สงขปณฑร [ ขร นานม ] ขาวเพยงดงสง ทขาพเจาจดเปนอปมาบพพบท กมมธารยะ นน ตามมตของอาจารยผแตง คมภรพาลปโพธและสตถสารตถชาลน


ศพท คอ กากสโร คนกลาเพยงดงกา แมถงทานจะไมไดยกขน แสดงในคมภรทง ๒ นนวา เปนอปมาบพพบท กมมธารยะ กมรป ความ เหมอนศพท คอ สงขปณฑร ขาพเจาจงจดไวเปนพวกเดยวกน สวนในฎกาแหงสตถสารตถชาลน กลาววาศพท คอ กากสโร คน กลาเพยงดงกา สหสโร คนกลาเพยงดงสหะ ๒ ศพทน เปนปฐมา- พหพพห ในจลสททนต กกลาวเหมอนฎกาแหงสตถสารตถชาลน ยกเอาศพททง ๒ คอ สงขปณฑร และ กากสโร เปนอทาหรณ และกลาวใหวเศษตอไปวา " อธบายอยางอนยงมอก คอกากโต สโร =กากสโร คนกลากวากา ในอรรถนเปนปญจมตปปรสะ " ศพททยก ขนแสดง เปนอทาหรณเหลาน มรปความเปนอยางเดยวกน จะเปน สมาสอะไรกตองเปนดวยกน แตทานแสดงตาง ๆ กนไปอยางน ขาพเจา เองกยงแสวงหาเหตอยวา ศพทเหลาน เปนปฐมาพหพพหดวยเหตไร หรอจะประสงควา บรรดาศพททมบทอนเปนประธานแลว เปนพหพพห สน ตามสตรวา " อ ปทตเถส พหพพห. พหพพห ในอรรถแหง บทอนทงหลาย " ถาถอมนตามแบบนแลว กมมธารยะ บางอยาง ม สตสมฏ [ าน ท ] ทงเยนทงเกลยง, กสลสงขาต กมม กรรม [ อนบณฑต ] นบพรอมวากศล. เปนตน และตปปรสะบางอยาง ม อร คโต ชนไปแลวสปา, สลลวทโธ สตวอนศรแทงแลว เปนตน จะมตองกลายเปนพหพพหดวยหรอ ? อกอยางหนง ในพาลปโพธและสตถสารตถชาลน จดไวแต


อปมาบพพบทกมมธารยะ ไมมอปมานตตรบท. ในสททนต ยกเอา อปมาบพพบท เปน พหพพหเสย แสดงแต อปมานตตรบท ขาพเจา เหนควรจะมทง ๒ อยาง จงนามารวมไวเปนหมวดเดยวกน เรยกวา วเสสโนปมบท. อกประการหนง ในคมภรทงหลายกลาววา ทคสมาสมบทหนา เปนประธาน ถาเชนนน จะตองแปลตรง ๆ ตามภาษาของเราวา " ทวป ๒ บท , จตททสา ๔ ทศ ท " แตในฎกาสตถสารตถชาลน ชกเอาคาของอาจารยอนมาแสดงไววา " ทคสมาส มอรรถแหงบท หนาเปนประธานอยางไร. วตถตตย [ แปลตามนยนวาวตถ ๓ ] ทค มอรรถแหงบทหลงเปนประธานอยางไร. ตโลก โลก ๓ ทแปลไว ขางตนนน ดเหมอนเอาบทหลงเปนประธาน ตามแบบทเคยเลาเรยน ถงอพยยภาวสมาส กเหมอนกน ในคาภรทงหลายวา มอรรถแหง บทหนาเปนประธาน ในฏกาสตถสารตถชาลน ทชกเอาคาอาจารย อนมาแสดงไวนนวา มทง ๒ อยางเหมอนทคสมาส. สมาสทใชมากในหนงสอทงปวงอกอยางหนง คอ " สห ปตเตน โย วตตต ต สปตโต ปตา ชนใด ยอมเปนไป ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๓ ๔ กบ ดวยบตร เหตนน [ โส ชโน ชนนน ] ชอวาเปนไปกบดวยบตร ๑ ๒ ๕ [ คอ ] บดา ๗


สห ร า ยา วตตต-ต สราชกา ปรสา บรษท ใด ยอมเปนไป ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๗ ๓ ๔ กบ ดวยพระราชา เหตนน [ สา ปรสา บรษทนน ] ชอวาเปนไปกบ ๑ ๒ ๕ ดวยพระราชา. ๖ สห มจเฉเรน ย วตตต-ต สมจเฉร จตต จต ใด ยอมเปนไป ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๗ ๓ ๔ กบ ดวยความตระหน เหตนน [ ต จตต จตนน ] ชอวาเปนไป ๑ ๒ ๕ กบดวยความตระหน." ๖ ในคมภรทงหลาย ทานกลาววาเปน สหบพพบท พหพพหสมาส ในหนงสอสนสกฤตทนกปราชญบอกสมพนธไว ถาเปนปลงคหรอ อตถลงค เปนคณของบทอน วาเปน พหพพห ถาเปนนปสกลงค กรยาวเสสนะ วาเปน อพยยภาวะ ขาพเจาพจารณาตามรปความ แลว เหนคลายอพยยถาวะ แปลกแตไมเปน นปสกลงค เอกวจนะ เหมอนอพยยภาวะเทานน ถาวาจะนยมวา อพยยภาวะ มศพทท เรยกวา อพยยะ คอ อปสคและนบาตอยขางหนาและมอรรถแหงบท หนาเปนประธานโดยมาก สมาสนกจะพลอยชอวา อพยยภาวะไดบาง ถานยมลงเปนอยางเดยววา อพยยภาวะ ตองมอพยยศพทอยขางหนา ขางหลงตองเปน นปสกลงค เอกวจนะ และสมาสทมบทอนเปน ประธาน ตองเปนพหพพห, สมาสนกจาตองเปนพหพพห ขาพเจา


มความสนเทหอยอยางน จงไมสามารถทจะจดไวในสมาสไหนได ใน คมภรทงหลาย ทานแบงสมาสตาง ๆ กน ตามมตของทาน หาตรงกน เปนแบบเดยวไม ทขาพเจานามากลาวน ยงไมสนเชง เปนแตสวน ทมในหนงสอน เหตนน ขาพเจาจะถอเอาฉบบไหนเปนประมาณให สนเชงทเดยว กไมได ตองเลอกเอาทนนบางทนบางมารวบรวมไว ในทน พอเปนเครองประดบปญญาของผศกษา. สมาสทมบทอนเปนประธาน คอ กมมธารยะบางอยาง และ ตปปรสะบางอยาง พหพพหทงสน มวธแจกดวยภตตนาม ตาม การนตของตน ตามลงคของบททเปนประธาน อยางนเปนตวอยาง.


กมมธารยะ สตสมฏโ ปเทโส ประเทศ ทงเยนทงเกลยง สตสมฏา ภม แผนดน " สตสมฏ าน ท " ตปปรสะ คามคโต ปรโส บรษ ไปแลวสบาน คามคตา อตถ หญง " คามคต กล ตระกล " พหพพห รฬหลโต รกโข ตนไม มเครอวลยขนแลว รฬหลตา สาลา ศาลา " รฬหลต ฆร เรอน " ๑๐๑ คาถามชอสมาสใหผศกษาตอบ ๑. มหานาโค นาคใหญ ๒. ตทณฑ ไม ๓ อน ๓. อร คโต ไปแลวสปา


๔. ทาสทาส ทาสและทาส ๕. ตโรปาการ ภายนอกแหงกาแพง ๖. กณหเนตโต มตาดา ๗. ตเปโต มความรกตงอย ๘. อปวน ทใกลเคยงแหงปา ๙. นรนารโย นระและนาร ท. ๑๐.สงฆทาน ทานเพอสงฆ ๑๑.ป จนทรยาน อนทรย ๕ ท. ๑๒.ปรสตตโม บรษสงสด ๑๓.ป าธาน ทรพยคอปญญา ๑๔.กตกสโล มกศลอนทาแลว ๑๕.วนรกโข ตนไมในปา ๑๖.ปาปรหโต เวนแลวจากบาป ๑๗.ป สมมต สมมตวาบญ ๑๘.ทนนยโส มยศอนทานใหแลว ๑๙.มหฬามโข มหนาเพยงดงหนาแหงชางพง ๒๐.คหฏปพพชตา คฤหสถและบรรพชต ๒๑.พทธสโฆ พระพทธเจาเพยงดงสหะ ๒๒.คมกภตต ภตรเพอผไป ๒๓.อนโตเคห ภายในแหงเรอน


๒๔.ธ ราส กองแหงขาวเปลอง ๒๕.นโครธปรมณฑโล มปรมณฑลเพยงดงปรมณฑล แหงตนนโครธ ๒๖.นกกเลโส มกเลสออกแลว ๒๗.ทฆชงฆา แขงยาว ๒๘.ทฆชงโฆ มแขงยาว ๒๙.อนธวธโร บรษทงบอดทงหนวก ๓๐.อนธวธรา คนบอดและคนหนวก ท. ๓๑.ขตตยมาโน มานะวาเราเปนกษตรย ๓๒.ขตตยมาโน มานะแหงกษตรย ๓๓.สรสโห กลาเพยงดงสหะ ๓๔.สรสโห สหะกลา ๓๕.สารปตตตเถโร พระสารบตรผเถระ ๓๖.สารปตตตเถโร พระเถระชอวาสารบตร ๓๗.อผาสก ทกขไมใชความสาราญ ๓๘.อผาสก มความสาราญหามได ๓๙.สกรเปโต เปรตเพยงดงสกร ๔๐.สกรเปโต เปรตมศรษะเพยงดงศรษะแหงสกร ๔๑.ปรสสทโท เสยงแหงบรษ ๔๒.ปรสสทโท ศพทคอปรสะ


๔๓.สททส า ความสาคญในเสยง ๔๔.สททส า ความสาคญวาเสยง ๔๕.าณชาล ญาณเพยงดงขาย ๔๖.าณชาล ขายคอญาณ ๔๗.นททรถ ความไมมแหงความกระวนกระวาย ๔๘.นททรโถ มความกระวนกระวายหามได ๔๕.เทวราชา เทวดาผพระราชา ๔๖.เทวราชา พระราชาแหงเทวดา. จบสมาสแตเทาน


ตทธต [๑๐๒] ปจจยหมหนง เปนประโยชนเกอกลแกเนอความยอ สาหรบใชแทนศพท ยอคาพดลงใหสน เรยกงาย ๆ เหมอนคาวา " สยาเม ชาโต เกดในสยาม " ลงปจจยแทน ชาต เอาไวแต สยา เปน สยามโก เรยกวาตทธต ๆ นน โดยสงเขป แบงเปน ๓ อยาง คอ สาม ตทธต, ภาวตทธต, อพยยตทธต. [ ๑๐๓ ] สามญญตทธต แบงออกไปอกเปน ๑๓ อยาง คอ โคตตตทธต, ตรตยาทตท, ราคาทตท, ชาคาทตท, ชาตาทตท, สมหตท, านตท, พหลตท, เสฏตท, ตทสสตถตท, ปกตตท, สงขยาตท, ปรณตท, วภาคตท. ในคมภรศพทศาสตรทงหลาย ทานแบงเปน ๑๕ เตมอปมา ตทธต และนสตตทธต. ขาพเจาเหนวาไมไดใชสาธารณะ จงมได ประสงคทจะกลาวในทน แสดงแต ๑๓ อยาง ตามแบบของพระ อมราภรกขต [ เกด ] วดบรมนวาส. ------------------------- ในโคตตตทธต มปจจย ๘ คอ ณ, ณายน, ณาน, เณยย, ณ, ณก, ณว, เณร. ผศกษาพงทราบวา เมอลงปจจยทม ณ ถาสระอยหนาศพทเปนรสสะลวน ไมมพยญชนะสงโยคอยเบองหลง ตองพฤทธ คอ ทฆะ อ เปน อา, วการ อ เปน เอ, อ เปน โอ, เวนไวแตสระทอยหนาศพทเปนรสสะ มพยญชนะสงโยคอยเบองหลง


หรอเปนทฆะ ไมตองพฤทธ และพยญชนะ คอ ณ นนตองลบเสย คงไวแตสระท ณ อาศยและสระพยญชนะอน ๆ. ศพททลง ณ ปจจย อยางน วสฏสส อปจจ วาสฏโ เหลากอ แหงวสฏฐะ ชอวาสฏฐะ. ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ ๓ โคตมสส อปจจ โคตโม เหลากอ แหงโคตมะ ชอโคตมะ. วสเทวสส ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ ๔ ๑ อปจจ วาสเทโว เหลากอ แหงวสเทวะ ชอวาสเทวะ. ๒ ๓ ๒ ๑ ๓ ศพททลง ณายน ปจจย อยางน กจจสส อปจจ กจจายโน เหลากอ แหงกจจะ ชอกจจายนะ. ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ ๓ วจฉสส อปจจ วจฉายโน เหลากอ แหงวจฉะ ชอวจฉายนะ. ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ ๓ โมคคลลยา อปจจ โมคคลลายโน เหลากอ แหงนางโมคคลล ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ ชอโมคคลลายนะ. ๓ ศพททลง ณาน ปจจย อยางน กจจาโน, วจฉาโน, โมคคลลาโน. วเคราะหและคาแปล เหมอนใน ฌายน ปจจย.


ศพททลง เณยย ปจจยอยางน ภคนยา อปจจ ภาคเนยโย เหลากอ แหงพนองหญง ชอ ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ ภาคเนยยะ. วนตาย อปจจ เวนเตยโย เหลากอ แหงนางวนตา ๓ ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ ชอเวนเตยยะ. โรหณยา อปจจ โรหเณยโย เหลากอ แหงนาง ๓ ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ โรหณ ชอโรหเณยยะ. ๓ ศพททลง ณ ปจจย อยางน ทกขสส อปจจ ทกข เหลากอ แหงทกขะ ชอทกข. วสวสส อปจจ วาสว เหลากอ แหงวสวะ ชวาสว. วรณสส อปจจ วารณ เหลากอ แหงวรณะ ชอวารณ. ศพททลง ณก ปจจย อยางน สกยปตตสส อปจจ สากยปตตโก เหลากอ แหงบตร แหงสกยะ ชอสากยปตตกะ. นาฏปตตสส อปจจ นาฏปตตโก เหลากอ แหงบตรแหงชนรา ชอนาฏปตตกะ. ชนทตตสส อปจจ เชนทตตโก เหลากอ แหงชนทตตะ ชอเชนทตตกะ. ศพททลง ณว ปจจย อยางน อปกสส อปจจ โอปกโว เหลากอ แหงอปก ชอโอปกวะ. มนโน อปจจ มานโว เหลากอ แหงมน ชอมานวะ.


[ มน นน ในหนงสอสนสกฤตวาชนทเปนบรพบรษของมนษย เนอความศพทน กเหนจะประสงคเนอความอยางนนเปนแน เหตนน ศพทนเหนจะตดมาแตสนสกฤต ] ภคคคโน อปจจ ภคคโว เหลากอ แหงภคค ชอภคควะ. ศพททลง เณร ปจจย อยางน วธวาย อปจจ เวธเวโร เหลากอ แหงแมหมาย ชอเวธเระ. สมณสส อปจจ สามเณโร เหลากอ แหงสมณะ ชอสามเณระ. ------------------------ ในตรตยาทตทธต ลง ณก ปจจย อยางน นาวาย ตรต-ต นาวโก [ โย ชโน ชนใด ] ยอมขาง ดวยเรอ ๑ ๒ ๓ ๔ ๒ ๑ เหตนน [ โส ชโน ชนนน ] ชอนาวกะ [ ผขามดวยเรอ ]. ๓ ๔ ตเลห สสฏ โภชน เตลก โภชนะ ระคนพรอมแลว ๑ ๒ ๓ ๔ ๓ ๒ ดวยมเมลดงา ท. ชอเตลกะ [ ระคนแลวดวยงา ]. ๑ ๔ สกเฏน จรต-ต สากฏโก [ ชนใด ] ยอมเทยวไป ดวยเกวยน ๑ ๒ ๓ ๔ ๒ ๑ เหตนน [ ชนนน ] ชอสากฏกะ [ ผเทยวไปดวยเกวยน ]. ๓ ๔ ราชคเห ชาโต ราชคหโก [ ชน ] เกดแลว ในเมองราชคฤห ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ ชอราชคหกะ [ ผเกดในเมองราชคฤห ], ตสม วสต วา ราชคหโก ๓ ๑ ๒ ๓ ๔


อกอยางหนง [ ชนใด ] ยอมอย ในเมองราชคฤห [ ชนนน ] ชอ ๓ ๒ ๑ ราชคหกะ [ ผอยในเมองราชคฤห ]. ๔ กาเยน กต กมม กายก กรรม อนชนทาแลว ดวยกาย ชอ ๑ ๒ ๓ ๔ ๓ ๒ ๑ กายกะ [ อนชนทาแลวดวยกาย ], ตสม วา วตตต-ต กายก ๔ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ อกอยางหนง [ ย กมม กรรมใด ] ยอมเปนไป ในกายนน เหตนน ๒ ๓ ๑ ๔ [ ต กมม กรรมนน ] ชอกายกะ [ เปนไปในกาย ]. ๕ ทวาเร นยตโต โทวารโก [ ชน ] ประกอบ ในประต ชอ ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ โทวารกะ [ ผประกอบในประต ]. ๓ สกเณ หนตวา ชวต-ต สากณโก [ ชนใด ] ฆา ซงนก ท. เปนอย ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๒ ๑ ๓ [ เลยงชวต ] เหตนน [ ชนนน ] ชอ สากณกะ [ ผฆาซงนกเปนอย ]. ๔ ๕ สงฆสส สนตก สงฆก [ ย วตถ ของใด ] เปนของมอย ๑ ๒ ๓ ๒ แหงสงฆ [ ต วตถ ของนน ] ชอสงฆกะ [ ของมอยแหงสงฆ ] ๑ ๓ อกเขน ทพพต-ต อกขโก [ ชนใด ] ยอมเลน ดวยสะกา

๑ ๒ ๓ ๔ ๒ ๑ เหตนน [ ชนนน ] ชออกขกะ [ ผเลนดวยสะกา ] ๓ ๔


ในราคาทตทธต ลง ณ ปจจย อยางน กสาเวน รตต วตถ กาสาว ผา [ อนบคคล ] ยอมแลว ๑ ๒ ๓ ๔ ๓ ๒ ดวยรสฝาด ชอกาสาวะ [ ผาอนบคคลยอมแลวดวยรสฝาด ]. ๑ ๔ มหสสส อท มส มาหส เนอ น ของกระบอ ชอมาหสะ ๑ ๒ ๓ ๔ ๓ ๒ ๑ ๔ [ ของกระบอ ]. มคเธ ชาโต มาคโธ [ ชน ] เกดแลว ในแวนแควนมคธ ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ ชอมาคธะ [ ผเกดในแวนแควนมคธ ] ตสม วสต-ต วา มาคโธ ๓ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ อกอยางหนง [ ชนใด ] ยอมอย ในแวนแควนมคธนน เหตนน ๔ ๒ ๑ ๓ [ ชนนน ] ชอมาคธะ [ ผอยในแควนมคธ ], ตตร วา อสสโร ๕ ๑ ๒ ๓ มาคโธ อกอยางหนง [ ชน ] เปนอสระ ในแวนแควนมคธนน ๔ ๒ ๓ ๑ ชอมาคธะ [ เปนอสระในแวนแควนมคธ ] . ๔ กตตกาย นยตโต มาโส กตตโก เดอน ประกอบ ดวยฤกษ- ๑ ๒ ๓ ๔ ๓ ๒ ๑ กตตกาย ชอกตตกา [ เดอนประกอบดวยฤกษกตตกา ]. ๔ วยากรณ อธเต-ต เวยยากรโณ [ ชนใด ] ยอมเรยน

๑ ๒ ๓ ๔ ๒ ซงพยากรณ เหตนน [ ชนใด ] ชอเวยยากรณะ [ ผเรยนซงพยากรณ ]. ๑ ๓ ๔ ----------------------


ในชาตาทตทธต มปจจย ๓ ตว คอ อม, อย, กย. ศพททลง อม ปจจย อยางน ปเร ชาโต ปรโม [ ชน ] เกดแลวในกอน ชอปรมะ [ เกด แลวในกอน ]. มชเณ ชาโต มชฌโม [ ชน ] เกดแลว ในทามกลาง ชอ มชฌมะ [ เกดแลวในทามกลาง ]. ปจฉา ชาโต ปจฉโม [ ชน ] เกดแลว ในภายหลง ชอ ปจฉมะ [ เกดแลวในภายหลง ]. ปตโต อสส อตถ-ต ปตตโม บตร ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวามบตร. อนเต นยตโต อนตโม [ ชน ] ประกอบในทสด ชออนตมะ [ ประกอบในทสด ]. ศพททลง อย ปจจย อยางน มนสสชาตยา ชาโต มนสสชาตโย [ ชน ] เกดแลว โดยชาต แหงมนษย ชอ มนสสชาตยะ [ เกดแลวโดยชาตแหงมนษย ]. อสสชาตยา ชาโต อสสชาตโย [ สตว ] เกดแลว โดยชาต แหงมา ชอ อสสชาตยะ [ เกดแลวโดยชาตแหงมา ]. ปณฑตชาตยา ชาโต ปณฑตชาตโย [ ชน ] เกดแลว โดย ชาต แหงบณฑต ชอปณฑตชาตยะ [ เกดแลวโดยชาตแหงบณฑต ] ปณฑตชาต อสส อตถ-ต วา ปณฑตชาตโย อกอยางหนง ชาต


แหงบณฑต ของชนนน มอย เหตนน ชนนน ชอวามชาต แหงบณฑต. ศพททลง กย ปจจย อยางน อนเธ นยตโต อนธกโย [ ชน ] ประกอบในมด ชออนธกยะ [ ประกอบในมด ]. ------------------------------------------- สมหตทธต มปจจย ๓ ตว คอ กณ, ณ, ตา ศพททลง กณ ปจจย อยางน มนสสาน สมโห มานสโก ประชมแหงมนษย ท. ชอมานกะ [ ประชมแหงมนษย หรอหมแหงมนษย ]. มยราน สมโห มายรโก ประชม แหงนกยง ท. ชอมายรกะ [ ประชมแหงนกยง หรอ ฝงแหงนกยง ] กโปตาน สมโห กาโปตโก ประชม แหงนกพราบ ท. ชอ กาโปตกะ [ ประชมแหงนกพราบ หรอ ฝงแหงนกพราบ ]. ศพททลง ณ ปจจย อยางน มานโส, มายโร. กาโปโต. วเคราะหและคาแปล เหมอน ใน กณปจจย. ศพททลง ตา ปจจย อยางน คามาน สมโห คามตา ประชม แหงชาวบาน ท. ชอคามตา [ ประชมแหงชาวบาน ].


ชนาน สมโห ชนตา ประชมแหงชน ท. ชอชนตา [ ประชม แหงชน ]. สหายาน สมโห สหายตา ประชม แหงสหาย ท. ชอ สหายตา [ ประชมแหงสหาย ]. ---------------------------- ในฐานตทธต ลง อย ปจจย อยางน มทนสส าน มทนย ทตง แหงความเมา ชอ มทนยะ [ ทตงแหงความเมา ]. พนธนสส าน พนธนย ทตง แหงความผก ชอพนธนยะ [ ทตงแหงความผก ]. โมจนสส าน โมจนย ทตง แหงความแก ชอโมจนยะ [ ทตงแหงความแก ]. อย, เอยย, ปจจย ๒ นลงในอรรถ คอ อรห [ ควร ] อยางน ทสสน อรหต-ต ทสสนโย [ ชนใด ] ยอมควร ซงความเหน เหตนน [ ชนนน ] ชอ ทสสนยะ [ ผควรซงความเหน หรอ นาด ]. ปชน อรหต-ต ปชเนยโย วา [ ชนใด ] ยอมควรซง บชา เหตนน [ ชนนน ] ชอปชนยะ ชอปชเนยยะบาง [ ผควรซงบชา ] ทกขณ อรหต-ต ทกขเณยโย [ ชนใด ] ยอมควร ซงทกขณา เหตนน [ ชนนน ] ชอทกขเณยยะ [ ผควรซงทกขณา ]. ในสททนตวา อย ปจจย ลงในอรรถอนอนไดบาง อยางน อปาทานาน หต อปาทานย เกอกล แกอปาทาน ท. ชอ


อปาทานยะ [ เกอกลแกอปาทาน ]. อทเร ภว อทรย [ โภชนะ ] มในทอง ชอ อทรยะ [ โภชนะ มในทอง ]. ------------------- ในพหลตทธต ลง อาล ปจจย อยางน อภชฌา อสส ปกต อภชฌาล อภชฌา เปนปกต ของชนนน [ ชนนน ] ชอวามอภชฌาเปนปกต, อภชฌา อสส พหลา วา อภชฌาล อกอยางหนง อภชฌา ของชนนนมาก [ ชนนน ] ชอวามอภชฌามาก. สต อสส ปกต สตาล หนาว เปนปกต ของประเทศนน [ ประเทศนน ] ชอวา มหนาวเปนปกต, สต เอตถ พหล วา สตาล อกอยางหนง หนาว ในประเทศนนมาก [ ประเทศนน ] ชอ วา มหนาวมาก. ทยา อสส ปกต ทยาล ความเอนด เปนปกตของชนนน [ ชนนน ] ชอวา มความเอนด เปนปกต ทยา อสส พหลา วา ทยาล อกอยางหนง ความเอนด ของชนนน มาก [ ชนนน ] ชอวา มความเอนดมาก. ------------------------- ในเสฏฐตทธต มปจจย ๕ ตว คอ ตร, ตม , อยสสก , อย , อฏ. ศพททลง ตร ปจจย อยางน ปาปตโร เปนบาปกวา, ปณฑตตโร เปนบณฑตกวา, หนยโร เลวกวา, ปณตตโร ประณตกวา.


ศพททลง ตม ปจจย อยางน ปาปตโม เปนบาปทสด, ปณฑตตโม เปนบณฑตทสด, หนตโม เลวทสด, ปณตตโม ประณตทสด. ศพททลง อยสสก ปจจย คอ ปาปยสสโก เปนบาปกวา. ศพททลง อย ปจจย อยางน ปาปโย เปนบาปกวา, กนโย นอยกวา, เสยโย ประเสรฐกวา, เชยโย เจรญกวา. ศพททลง อฏ ปจจย อยางน ปาปฏโ เปนบาปทสด, กนฏโ นอยทสด. เสฏโ ประเสรฐ ทสด. เชฏโ เจรญทสด. ในปจจยทง ๕ น ตร และ อย ลงในวเสสคณศพท ตม และ อฏ ลงในอตวเสสคณศพท ตามนยทกลาวแลวในคณนาม [ ๑๗ ] แตทานแสดงวเคราะหไวเปนแบบเดยว ไมตางกนอยางน สพเพ อเม ปาปา, อยมเมส วเสเสน ปาโปต ปาปตโร ปาปตโม. ชน ท. เหลาน ทงปวง เปนบาป, ชนนเปนบาป โดยวเศษ แหง [ กวา ] ชน ท. เหลาน เหตนน [ ชนน ] ชอ ปาปตร. ปาปตม. ใน สททนตแสดงวเคราะหเปนแบบเดยวกน อยางนน แลวกลาววา ม เนอความแปลกกน เพราะคาวา " อมสส อธมตต มท อธมต ของชนน ออน. อมสส มทตรา ของชนน ออนกวา. อมสส มทตมา ของชนน ออนทสด" สวน อยสสก นน ไมเหนมในทอน


นอกจาก ปาปยสสโก ททานยกขนแสดงเปนอทาหรณ ในคมภร ศพทศาสตรนน ๆ . ------------------------- ในตทสสตถตทธต มปจจย ๙ ตว คอ ว, ส, ส, อก, อ, ร, วนต, มนต, ณ. ศพททลง ว ปจจย อยางน เมธา อสส อตถ-ต เมธาว เมธา [ ปญญา ] ของชนนน มอย ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๑ ๒ ๓ เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มเมธา. มายา อสส อตถ-ต มายาว มายา ๔ ๕ ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มมายา. ศพททลง ส ปจจย คอ สเมธา อสส อตถ-ต สเมธโส เมธาด. ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มเมธาด. ศพททลง ส ปจจย อยางน ตโป อสส อตถ-ต ตปส ตปะ [ ความเพยรอนเผาบาป ] ของ ชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวามตปะ. เตโช อสส อตถ-ต เตชส เดช ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มเดช. ศพททลง อก ปจจย อยางน ทณโฑ อสส อตถ-ต ทณฑโก ไมเทา ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มไมเทา. อตโถ อสส อตถ-ต อตถโก ความตองการ ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวาม ความตองการ.


ศพททลง อ ปจจย อยางน ทณฑ คนมไมเทา [ วเคราะหเหมอนทณฑโก ] สข อสส อตถ-ต สข สข ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มสข. โภโค อสส อตถ-ต โภค โภคะ [ สมบต ] ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มโภคะ. ศพททลง ร ปจจย อยางน มธ อสส อตถ-ต มธโร นาผง ของขนมนน มอย เหตนน [ ขนมนน ] ชอวา มนาผง [ มรสหวาน ]. มข อสส อตถ-ต มขโร ปาก ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มปาก [ คนปากกลา ]. ศพททลง วนต ปจจย อยางน คโณ อสส อตถ-ต คณวา คณ ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มคณ. ธน อสส อตถ-ต ธนวา ทรพย ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มทรพย. ป า อสส อตถ-ต ป าวา ปญญา ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มปญญา. ป อสส อตถ-ต ป วา บญ ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มบญ.


ศพททลง มนต ปจจย อยางน อาย อสส อตถ-ต อายสมา อาย ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มอาย. สต อสส อตถ-ต สตมา สต ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มสต. จกข อสส อตถ-ต จกขมา จกษ ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มจกษ [ คนตาด หรอ คนมญาณ ] ชต อสส อตถ-ต ชตมา ความโพลง ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มความโพลง. ในสททนต วา ศพท คอ ปตตมา ชนมบตร ปาปมา ชนมบาป [ มาร ] ลง อมนต ปจจย. ศพททลง ณ ปจจย อยางน สทธา อสส อตถ-ต สทโธ ศรทธา ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มศรทธา. มจเฉร อสส อตถ-ต มจเฉโร ความตระหน ของชนนน มอย เหตนน [ ชนนน ] ชอวา มความตระหน. --------------------- ในปกตตทธตลง มย ปจจย อยางน สวณเณน ปกต โสวณณมย [ ภาชน ภาชนะ ] อนบคคล ทาแลว ดวยทอง ชอโสวณณมยะ [ อนบคคลทาแลวดวยทอง ].


สวณณสส วกาโร วา โสวณณมย อกอยางหนง [ ภาชนะ ] เปนวการ แหงทอง ชอ โสวณณยะ [ เปนวการแหงทอง ]. มตตกาย ปกต มตตกามย [ ภาชนะ ] อนบคคลทาแลวดวยดน ชอ มตตกามยะ [ อนบคคลทาแลวดวยดน ], มตตกาย วกาโร วา มตตกามย อกอยางหนง [ ภาชนะ ] เปนวการ แหงดน ชอ มตตกามยะ [ เปนวการแหงทอง ]. อยสา ปกต อโยมย [ ภาชนะ ] อนบคคลทาแลว ดวยเหลก ชอ อโยมยะ [ อนบคคลทาแลวดวยเหลก ], อยโส วา วกาโร อโยมย อกอยางหนง [ ภาชนะ ] เปนวการ แหงเหลก ชอ อโยมยะ [ เปนวการแหงเหลก ]. ------------------------ ในปรณตทธต มปจจย ๕ ตว คอ ตย, ถ, , ม, อ, ศพททลง ตย ปจจย คอ ทวนน ปรโณ ทตโย [ ชน ] เปน ทเตม แหงชน ท. ๒ ชอวาท ๒ [ แปลตามอยางวเคราะหกได ]. ตณณ ปรโณ ตตโย [ ชน ] เปนทเตม แหงชน ท. ๓ ชอวาท ๓. ศพททลง ถ ปจจย คอ จตนน ปรโณ จตตโถ [ ชน ] เปน ทเตม แหงชน ท. ๔ ชอวาท ๔. ศพททลง ปจจย คอ ฉนน ปรโณ ฉฏโ [ ชน ] เปนทเตม แหงชน ท. ๖ ชอวาท ๖.


ศพททลง ม ปจจย อยางน ป จนน ปรโณ ป จโม [ ชน ] เปนทเตม แหงชน ท. ๕ ชอวาท ๕ สตตนน ปรโณ สตตโม [ ชน ] เปนทเตม แหงชน ท. ๗ ชอวาท ๗ เปนตวอยาง. ในอตถลงค ตงแต เอกาทส เปนตน ถง อฏารส ลง อ ปจจย อยางน " เอกาทสนน ปรณ เอกาทส [ อตถ หญง ] เปนทเตม แหงหญง ท. ๑๑ ชอวาท ๑๑ ทวาทสนน ปรณ ทวาทส [ หญง ] เปนทเตม แหงหญง ท. ๑๒ ชอวา ๑๒ เปนตวอยาง. อฑเฒน ทตโย ทวฑโฒ ทยฑโฒ ท ๒ ทงกง ชอ ทวฑฒะ และ ทยฑฒะ [ แปลเหมอนวเคราะห ถอเอาความวาหนงกบครง ]. อฑเฒน ตตโย อฑฒตโย อฑฒเตยโย ท ๓ ทงกง ชอ อฑฒตยะ และ อฑฒเตยยะ [ ๒ กบครง ] อฑเฒน จตตโถ อฑฒฑโฒ [ ๓ กบครง ]. ----------------------- ในสงขยาตทธตลง ก ปจจย อยางน เทว ปรมาณาน อสสาต ทวก ปรมาณ ท. [ เครองกาหนดนบ ] ของวตถนน ๒ เหตนน [ วตถนน ] ชอวามปรมาณ ๒ ตณ ปรมาณาน อสสาต ตก ปรมาณ ท. ของวตถนน ๓ เหตนน [ วตถนน ] ชอวามปรมาณ ๓.


ในวภาคตทธต มปจจย ๒ ตว คอ ธา, โส. ศพททลง ธา ปจจย อยางน เอเกน วภาเคน เอกธา โดยสวนเดยว ชอ เอกธา. ทวห วภาเคห ทวธา โดยสวน ท. ๒ ชอ ทวธา. ศพททลง โส ปจจย อยางน ปเทน วภาเคน ปทโส โดยความจาแนก โดยบท ชอ ปทโส. สตเตน วภาเคน สตตโส โดยความจาแนก โดยสตร ชอ สตตโส. ---------------------------- [ ๑๐๔ ] ในภาวตทธต มปจจย ๖ ตว คอ ตต, ณย, ตตน, ตา, ณ, กณ. ศพททลง ตต ปจจย อยางน ในชอ, จนทสส ภาโว จนทตต ความเปน แหงพระจนทร ชอ จนทตตะ. ในชาต, มนสสสส ภาโว มนสสตต ความเปน แหงมนษย ชอ มนสสตตะ. ในทพพะ, ทณฑโน ภาโว ทณฑตต ความเปน แหงคนมไมเทา ชอ ทณฑตตะ. ในกรยา, ปาจกสส ภาโว ปาจกตต ความเปน แหงคนหง ชอ ปาจกตตะ. ในคณ, นลสส ภาโว นลตต ความเปน แหงของเขยว ชอ นลตตะ. ศพททลง ณย ปจจย อยางน ปณฑตสส ภาโว ปณฑจจ ความเปน แหงบณฑต ชอ ปณฑจจะ. กสลสส ภาโว โกสลล ความเปน แหงคนฉลาด ชอ โกสลละ.


สมณสส ภาโว สาม ความเปน แหงสมณะ ชอ สามญญะ. สหทสส ภาโว โสหชช ความเปน แหงเพอน [ คนมใจด ] ชอ โสหชชะ ปรสสส ภาโว โปรสส ความเปน แหงบรษ ชอ โปรสสะ. นปกสส นปกสส ภาโว เนปกก ความเปน แหงคนมปญญา [ รกษาไวซงตน ] ชอ เนปกกะ. อปมาย ภาโว โอปมม ความเปน แหงอปมา ชอ โอปมมะ. ในทน ผศกษาพงสงเกต ณย ปจจยน พฤทธ สระ ตวหนา ทเปนรสสะ ลวน และตองลบ ตามพวกปจจยทม ณ อกษร ทกลาว แลวในโคตตตทธตขางตน [ ๑๐๓ ] เมอลบ ณ แลว เหลออยแต ย, ลบ อ สระทสดศพท ขางหนาเสย เหมอน ศพท คอ ปณฑตะ ลบ อ เสย คงแต ปณฑต แลวเอาพยญชนะทสดศพท ซงมสระอน ลบเสยแลวนน กบ ย ปจจย อาเทศตามสถานทควร อยางน :- [ ๑ ] เอา ตย เปน จจ [ ๒ ] เอา ลย เปน ลล [ ๓ ] เอา ณย เปน [ ๔ ] เอา ทย เปน ชช นอกนน เอาเปนเหมอนพยญชนะหนา ย ทง ๒ ตว หรอคงไว อยางเดม ไมอาเทศ. ในสททนตวา ศพท คอ วรย ความเปนผกลา [ ความเพยร ] และ อาลสย ความเปนผเกยจคราน, ลง ณย ปจจย. โสเจยย ความเปน ของสะอาด, ลง เณยย ปจจย. ทาสพย ความเปนทาส, ลง พย ปจจย


ศพททลง. ตตน ปจจย๑ พบแตททานยกขนแสดงเปนอทาหรณ ไว ๒ ศพทเทานน คอ ปถชชนตตน ความเปนปถชน, เวทนตตน ความเปนผมเวทนา. ศพททลง ตา ปจจย อยางน มทโน ภาโว มทตา ความเปน แหงคนออน [ คนใจออน ] ชอ มทตา. นททารามสส ภาโว นททารามตา ความเปน แหงคน มความหลบเปนทมายนด ชอ นททารามตา. สหายสส ภาโว สหายตา ความเปน แหงสหาย ชอ สหายตา. ศพททลง ณ ปจจย อยางน วสมสส ภาโว เวสม ความเปนแหงของเสมอปราศ [ ไมเสมอ ] ชอ เวสมะ. สจโน ภาโว โสจ ความเปน แหงของสะอาด ชอ โสจะ. มทโน ภาโว มททว ความเปน แหงคนออน ชอ มททวะ. ศพททลง ณ ปจจย คอ รมณยสส ภาโว รามณยก ความเปน แหงของอนบคคลพงยนด ชอ รามณยกะ. มน สส ภาโว มาน ก ความเปน แหงของทเปนทฟใจ ชอ มานญญกะ. -------------------------- [ ๑๐๕ ] ในอพยยตทธต มปจจย ๒ ตว คอ ถา, ถ. ถา ปจจย ลงในประการ หลงสพพนาม อยางน ยถา ประการใด, ตถา ประการนน, สพพถา ประการทงปวง เปนตน. ๑. ชายตตน ความเปนเมย, ชารตตน ความเปนช กลง ตตน ปจจยนดวย ฯ


ถ ปจจย ลงในประการ หลง ก และ อม อยางน กถ ประการไร, อยางไร, อตถ ประการน, อยางน. และศพททลงอพยยปจจยทกลาวแลว ในอพยยศพท [ ๙๐ ] ทานกกลาววา เปนอพยยตทธต เหมอนกน. ----------------------- [ ๑๐๖ ] ศพทตทธตทเปน ๓ ลงค เปลยนอยางน ณ ปจจย ปลงค อตถลงค นปสกลงค วาสฏโ, วาสฏ , วาสฏ. ณว ปจจย มานโว, มานวกา, มานวก. ณก ปจจย นาวโก, นาวก, นาวก ตร ปจจย ปาปตโร, ปาปตรา, ปาปตร, ว ปจจย เมธาว, เมธาวน, เมธาว. วนต ปจจย คณวา, คณวต, คณว หรอ คณวนต.


อทาหรณเหลาน แสดงพอเปนตวอยาง ใหผศกษาสงเกตได วา แมศพททมไดแสดงไวในทน กคงเปลยนลงคไปตามแบบนทงสน จะแสดงใหสนเชง กกลวจะเปนการเนนชาแหงบาลไวยากรณน. ----------------------- ๑๐๗. คาถามชอตทธตและปจจย ๑. วาสโว คนเปนเหลากอแหงวาสวะ. ๒. หาลทท ผาอนบคคลยอมดวยขมน. ๓. มาหสโก ประชม [ ฝง ] แหงกระบอ. ๔. เสฏโ ชนประเสรฐทสด. ๕. ป จก วตถมปรมาณ ๕. ๖. อตรถา ประการนอกน ๗. เภรว ความเปนผขลาด. ๘. ภณฑาคารโก ผประกอบในเรอนคลง. ๙. อนตโม ชนเกดในทสด. ๑๐.ธชาล ประเทศมธงมาก. ๑๑.ยสส ชนมยศ. ๑๒.อฏโม ชนท ๘. ๑๓.จตทธา โดยสวน ๔. ๑๔.วสตต ความเปนผมอานาจ.


๑๕.รชนย เปนทตงแหงความกาหนด. ๑๖.โลหมย เปนวการแหงเหลก. ๑๗.ปณฑโว ชนเปนเหลากอแหงบณฑ. ๑๘.อตถ ประการน, อยางน. ๑๙.โอลมปโก ผขามดวยพวง. ๒๐.โปโรหจจ ความเปนปโรหต. ๒๑.โสกร [ เนอ ] ของสกร. ๒๒.สตตโส โดยความจาแนกโดยสตร. ๒๓.ขตตยชาตโย ชนเกดแลวโดยชาตแหงกษตรย. ๒๔.ปณณรส [ ดถ ] ท ๑๕. ๒๕.นาครตา ประชมแหงชาวเมอง. ๒๖.รจร ปปผ ดอกไม มความงาม. ๒๗.ปาหเนยโย ผควรซงของเครองตอนรบ. ๒๘.อตตโม ผสงสด. ๒๙.ป โ ชนมปญญา. ๓๐.การ ความเปนแหงกรณา. จบตทธตแตเทาน. -----------------

บาลี 03 80

Documents